Türklerin anayurdu Orta Asya'dır. Orta Asya'nın sınırları doğuda Kingan dağları, batıda Hazar denizi, güneyde Hindikuş ve Karanlık dağları ile kuzeyde Sibirya ile çevrili geniş bozkırlardan oluşan bir bölgedir.

Türkler bu bölgede hayvancılıkla uğraşıp göçebe bir yaşam sürmüşlerdir. Türklerin hayvancılıkla uğraşması yaşam şekillerini etkilemiş, özellikle hayvanlarına otlak bulmak için göçebeciliği benimsemişlerdir.

Türkler, Orta ve Kuzey Asyada yaşamakta iken Güneye inerek Sümerlerin kuruluşunda asli görev almışlardır. "TÜRK" ismini bu dönemde edinmişler ve kullanmaya başlamışlardır. Türk ismi, Nuh(AS)'ın oğlu Yafes'in oğlu Türk'den gelir.

Sümer Medeniyeti, birliğini kaybettikten sonra Semitik kavimlerin (Akadlar) istilalarına maruz kalınca Mezopotamyayı terk eden Turanid Kavim üç farklı kola ayrılarak bölgeyi terk ettiler.

• Birinci kol doğu istikametinden İç Asya’ya göç ederek Hing-Nu(Hun)’ları meydana getirdiler.
• Diğer bir kol Anadolu’nun içerisine girerek Batı’ya ilerlediler ve Etürks/Truska toplumlarını meydana getirdiler.
• Diğer bir kol ise Kuzey’e doğru ilerleyerek Kafkaslar ve Kuzey Karadeniz hattına göç edip Kimmerler’i meydana getirmişlerdir.

Binlerce yıllık Türk Coğrafyası olan Tanrı dağları bu tarihlerde yoğun olarak Türk toplumlarına ev sahipliği yapmaktaydılar. Bu dönemde (mö.20-10. Yüzyıl)
• İç Asya’nın en doğusunda Ön Moğollar,
• Taklamakan Çölünün Doğusunda Ön Türkler,
• Ön Türklerin batısında ise Ön Tunguzlar yaşamaktaydılar.

Bu üç toplumun güney hattında ise kalabalık Çin toplumu giderek güçleniyor ve bölgedeki nüfuzlarını arttırıyorlardı.

EN ESKİ TÜRK KÜLTÜRLERİ
• ANAV KÜLTÜRÜ
• AFANASYEVO KÜLTÜRÜ
• ANDRONOVO KÜLTÜRÜ
• KARASUG KÜLTÜRÜ
• TAGAR KÜLTÜRÜ
• TAŞTIK KÜLTÜRÜ

Göbeklitepe, Türk Uygarlığıdır.
Türklerin, en başından beri Anadolu'da yaşadıkları ortaya çıkmıştır. Asya'ya giden Türklerin muhtemelen Anadol'dan çıktıkları değerlendirilmektedir.

Avusturya Devlet Onur Nişanı Sahibi Prof. Dr. Erich Feigl, Nisan 2005, İTÜ'de verdiği konferansta şunları söylemiştir;
“Bu topraklar size ait.
Sizler Anadolu’ya Malazgirt zaferiyle yerleşmediniz. Çatalhöyük’teki arkeolojik bulgular, sizlerin 10.000 yıldan uzun süredir burada bulunduğunuzu kanıtlamaktadır.”

Binlerce sene süren göçlerin mö.5.000 lerde İskandinav ülkelerine göçle başladığı bilinmektedir.

Kuraklık sonucunda güneye göç eden Türkler ise Çin’de Sarı Irmak boyuna yerleşmişler ve buraya Ön Türk kültürünü taşımışlardır.
Ancak bu kültürü Çinliler sahiplenmek istemektedir.
Bugünkü Xian şehri bölgesinde gelişen bu uygarlığın insanlarının yazı yazmayı, takvim kullanmayı, metalleri şekillendirmeyi ve tekerlekli araç/kasnak gibi aletleri kullanmayı bildikleri, çanak çömlek yaptıkları, pirinç yetiştirdikleri ve ipek ürettikleri ortaya çıkarılmıştır.
2.nci Dünya Savaşı sırasında bir pilotun görmesi üzerine dünyanın haberdar olduğu yapıya “Beyaz Piramit” adı verilmektedir.
İçinde Ön Türklere ait yazıtların ve malzemelerin bulunduğu bilinen bu piramitin olduğu bölge Çin tarafından “yasak bölge” ilan edilmiştir ve incelenmesine izin verilmemektedir.
Piramitin içinde Türklere ait semboller, heykeller, tabletler, iki metre uzunluğunda bir mumya, kurt başları, ay-yıldız sembolleri ve Oğuz Kağan’ın üç metre yüksekliğindeki temsili suretinin bulunduğu iddia edilmektedir.
Bugün “Çin Uygarlığı” olarak bilinen uygarlık da Ön Türkler tarafından kurulmuş bir Türk uygarlıklar zinciridir.

ETRÜSK olarak adlandırdığımız toplum İtalya’ya gelmeden önce, Fransa’da mö.4000 de Glozel’de ve Avusturya’da yaşamışlardır.

Binlerce sene süren göçlerin mö.5.000 lerde İskandinav ülkelerine göçle başladığı bilinmektedir. ETRÜSK olarak adlandırdığımız toplum İtalya’ya gelmeden önce, Fransa’da mö.4.000 Glozel’de ve Avusturya’da yaşamışlardır.

ETRÜSKLER’İN mö.1.500 lerde Po ovasına, oradan da maden bakımından zengin olan Etrürye denilen Toskana bölgesine yerleştiklerini bulunan kalıntılardan anlamaktayız.

ETRÜSKLERİN hakimiyeti kuzeyde Po ovasından Roma şehrinin güneyine kadar hem karada hem de denizde üstün bir medeniyet olarak sürmüştür. mö.600 yılları en güçlü oldukları dönemdir. Roma şehri mö.743 de Romulus tarafından kurulmuştur. Roma şehrinin simgesi bugün bile Roma şehir merkezinde bulunan heykelde görüldüğü gibi BOZKURTTUR. Bozkurt simgesi Roma polislerinin resmi elbiselerinde bugün de bulunmaktadır.

ETRÜSKLERİN mö.100 yılına kadar üstünlükleri sürmüştür. ETRÜSKLERİN Latince konuşmaya başlamaları, yani kültürlerini kaybetmeye başlamaları sonlarını hazırlamış “önce dil gider ve sonra toprak gider” deyişine uygun olarak kuzeyden Keltlerin, güneyden Romalıların sıkıştırması sonucu egemenliklerini mö.100 lerde kaybetmişlerdir.

İtalya’nın Tiber ile Arno nehirleri arasında yeralan Etruria bölgesinde yaşamış ve mö.6. yüzyıla dek varlığını sürdürmüş, Eski Romalılar tarafından Etrusci veya Tusci adlarıyla tanımlanmışlardır. Etrüsk halkı ve kültürü zamanla Roma İmparatorluğu içinde erimiştir.

Etrüskler İtalya‘daki diğer kavimlerden çok daha ileri bir uygarlık düzeyindeydiler. Roma uygarlığının, mitolojisindeki ilahlardan, hukukundan yol yapım tekniklerine kadar, kökünü hemen hemen tümüyle Etrüsk uygarlığından almış olduğu günümüzde saptanmış durumdadır. Etrüskler’in dini, Çiçero’nun değindiği gibi, vahyedilmiş bir dindi ve 12’li sistemi baz alan bir inisiyatik örgütlenmeleri vardı.

Kendilerine ait özgün bir dile sahip olan Etrüskler, Yunanlılar tarafından Tyrrhenoi veya Tyrrsenoi adlarıyla bilinmişlerse de kendilerini Rasna veya Raśna olarak tanımlamışlardır. Roma kenti, Etrüsklerin hakimiyet bölgesinde kurulmuş olup Romalıların Veii kentini talan etmelerine dek (mö.396) kentin Etrüsklerin yönetiminde olduğu sanılmaktadır.

Etrüsklerin kökeni hakkında yapılan en yeni çalışma, 2004 yılında çeşitli İtalyan üniversitelerinden gelen bir grup genetik bilimci tarafından yapılmıştır. Bu araştırma çerçevesinde mö.7-3 yüzyıllar arasında yaşamış Etrüsklere ait 80 iskeletten alınan DNA örnekleri alınarak çok titiz bir çalışma ile günümüzde yaşayan çeşitli milletlere ait DNA’lar ile karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak Etrüsklerin genetiğinin diğer milletlere göre en çok bugünkü Anadolu Türkleri ile yakınlık gösterdiği ortaya çıkmıştır.

Kimmerler, Sümerler ile Hun Dönemi arasındaki derin tarihsel aralıkta kültürel, etnik ve politik anlamda bir bağlaç olarak karşımıza çıkar. Var olduğu tarihsel süreç bakımından fevkalade öneme sahip olan Kimmerler, varlıklarını 1200 yıl boyunca devam ettirebilmiş olmaları bakımından da Ön Türk Tarihi için büyük öneme taşımaktadırlar.

Kimmerler’in ne denli mühim bir toplum olduğunu ve Ön Türk Tarihindeki kıymetini anlayabilmemiz için bazı hususların altını çizerek bir ön malumat edinmemiz faydalı olacaktır. Kimmerler, Tunç Çağının yaşandığı mö.3000 – 1000 Yılları arasında yaşamış, yaşadıkları coğrafyada derin kültürel miraslar bırakmış, günümüzde efsane ve masal karakterlerine kadar konu edilmiştir.

Kimmerler’in yaşantılarını konu eden dünya çapında bilinirliğe sahip ilk efsanevi kaynak Conan olmuştur. Barbar Conan, Batı Asya’da yaşayan Kimmerler adlı bir topluma mensup iyi yürekli, çok güçlü ve yenilmez bir savaşçı olarak masallara konu edilmiştir. Kimmerlere atfedilen bir diğer efsanevi kahramanda Amazonlar olmuştur. Savaşçı Amazon Kadınları, katıldıkları savaşlarda üç düşman öldürmeden evlenememekte, çok iyi ok kullanan bu savaşçılar daha iyi ok atabilmek için sağ göğüslerini kesmektedirler. Şüphesiz efsanelere konu edilen bu toplum, efsane olarak bahsi geçen hususlara ilham verecek yetenek ve güce sahiptirler.

Kimmerler, mö.20. Yüzyılda Kırım, Kafkaslar ve Doğu Karadeniz coğrafyasında ortaya çıkmış, mö.800’lerde yine kendileri gibi bir Türk Kavmi olan İskitler’in Kafkaslardan gelmeye başlamasıyla bölgedeki hâkimiyetlerini kaybederek Doğu Anadolu ve Güney Karadeniz hattına çekilmek zorunda kalmış, bu bölgede yaşayan Lidyalılar, Asurlar ve Urartular arasında sıkışarak zayıflamış ve mö.700’lerde bölgedeki üstünlüğünü kaybederek iki kol halinde Balkanlar ve Hazar Denizi bölgelerine göç ederek bölge halklarının içerisine karışmışlardır. Elde edilen arkeolojik bulgular, Kimmerlerin mö.2000 ile mö.800 yılları arasında Hazar Denizi ile Tuna Nehri arasında yaşadıklarını ortaya koymuştur. En derin izlerini bıraktıkları Kırım bölgesi ise Kimmerler Medeniyetinin merkezi kabul edilir. Zira Kırım Yarımadası, ismini bu medeniyetten almıştır.

Kimmerler, mö.20. yüzyılda Kırım, Kafkaslar ve Doğu Karadeniz coğrafyasında ortaya çıkmış, mö.800’lerde yine kendileri gibi bir Türk Kavmi olan İskitler’in Kafkaslardan gelmeye başlamasıyla bölgedeki hâkimiyetlerini kaybederek Doğu Anadolu ve Güney Karadeniz hattına çekilmek zorunda kalmış, bu bölgede yaşayan Lidyalılar, Asurlar ve Urartular arasında sıkışarak zayıflamış ve mö.700’lerde bölgedeki üstünlüğünü kaybederek iki kol halinde Balkanlar ve Hazar Denizi bölgelerine göç ederek bölge halklarının içerisine karışmışlardır. Elde edilen arkeolojik bulgular, Kimmerlerin mö.2000 ile mö.800 yılları arasında Hazar Denizi ile Tuna Nehri arasında yaşadıklarını ortaya koymuştur. En derin izlerini bıraktıkları Kırım bölgesi ise Kimmerler Medeniyetinin merkezi kabul edilir. Zira Kırım Yarımadası, ismini bu medeniyetten almıştır.

ETRÜSKLER, mö.1500 lerde Po ovasına, oradan da maden bakımından zengin olan Etrürye denilen Toskana bölgesine yerleştiler.

İskitler, tarihe Sakalar olarak geçmiş, Ön Türk Tarihinin antik çağdaki temsilcisi olarak Avrasya steplerindeki varlıklarını 7 asır boyunca devam ettirmişlerdir.

mö.10.yyılda Tanrı Dağlarında başlayan tarih serüvenleri, mö.250 yılında Kırımda sona ermiştir.

İskitler, mö.9.yyılda Doğu Asya’da ortaya çıkmış, mö.8.yyılda Hazarlar üzerinden Tuna boylarına ulaşarak burada yerleşik yaşayan soydaşları Kimmerler üzerinde baskı kurarak Doğu Avrupa ve Kuzey Karadeniz hattına hâkim hale gelmiş, Urartular, Asurlular ve Medler ile münasebetlerde bulunarak bu coğrafyadaki varlıklarını 200 yıl boyunca devam ettirmişlerdir.

mö.6. Yüzyılda zayıflayan ve Anadolu’yu terk etmek zorunda kalan İskitler Kuzey Karadeniz ve bölgesine yerleşerek mö.3.Yüzyıla kadar burada yaşamışlar ve kendileri gibi atlı göçebe bir kavim olan Sarmatlar ve Gotlar tarafından yıkılarak bölge halkları arasında asimile olmuşlardır.

İskitlerden Tevrat da Aşkenaz olarak bahsedilir. İskitler de Sümer Medeniyetinin yıkılması sonrasında vücut bulmuş ve tarih sahnesine çıkmışlardır.
İskitler, tıpkı Hing-Nu’lar gibi batıya göç eden kalabalık Ön Türk Toplumları içerisinden filizlenmiş ve aradan geçen 10 asırdan sonra komşuları ve soydaşları olan Hing-Nu’lardan ayrılarak kendi saltanat aileleri etrafında birleşmişlerdir.

İskitler’in mö.10. Yüzyılda başlayan göç hareketi bir asır boyunca devam etti. mö.9. Yüzyıla gelindiğinde İskit toplumları Avrasya-Kafkasya bozkırlarını kendilerine yurt edinmişlerdi. <

Bu tarihlerde Kuzey Karadeniz, Avrasya Bozkırları ve Hazar Denizinin Batısı, başka bir Ön Türk Toplumu olan Kimmerler’e ev sahipliği yapıyordu. Sümer devleti yıkıldığında İskitlerin içerisinde bulunduğu Turanid Kavim doğuya doğru göç hareketine giriştiği dönemde Kimmerler de Kuzey ve Batı hattına yönelerek Kuzey Karadeniz hattına ulaşmıştı.

İskitler, soydaşları Kimmerler’in Doğu Avrupa üzerindeki 10 asırlık hakimiyetine son vererek bu bölgeyi kendi yurtları haline getirdiler.

Asurluların yıkılması İskitler için yeni bir dönemin başlangıcı oldu. İskit Kralı Madyes, müttefiki olduğu Asurlulara desteğini çekerek Medlerle işbirliği yapmıştı. Ancak Asurluların yıkılmasından sonra bu kez Babillilerle işbirliği yaparak Medlere karşı mücadeleye giriştiler. Med Kralı Kyaxares, bu ittifak karşısında kazanamadı. Medleri mağlup eden İskitler, Kuzey İran ve Suriye hattında söz sahibi duruma geldiler. Bölgede değişen politik dengeler Urartuları da etkiledi. İskitler, Asurluların yıkılmasında olduğu kadar Urartuların yıkılmasında da pay sahibi oldular.

Sarmatlar’ın mö.4. yüzyılda Don Nehrinde görünmeleriyle başlayan Doğu Avrupa göçleri, devam eden 100 yıl boyunca İskitlerin hâkimiyet alanlarını daraltmıştır. Yerleşik hayata geçerek zamanla savaşçı kimliklerini kaybeden İskitler, soydaşları olan Sarmatların istila hareketlerine karşı koyamayarak yaşadıkları bölgeleri terk etmek zorunda kaldılar. mö.250’ye kadar devam eden Sarmat İstilaları, İskitlerin hâkimiyet alanlarını Kırım Yarımadasına kadar küçültmüştür. Bölgedeki nüfuzu ve gücü zayıflayan İskitlere son darbe ise İskandinav bölgesinden Karadeniz’e inen Gotlar dan gelir. Got istilalarına karşı koyamayan İskitler, siyasi birliklerini kaybederek bölge halkları arasında kaybolup Doğu Avrupa’nın gen havuzu içerisinde mühim bir yer edinir.

Siyasi birlikleri ortadan kalkan İskitlerin bir kısmı Soğdlarla kaynaşmış, bir kısmı Kuzey Hazar yolunu takip ederek Asya içlerine ilerlemiş, bir kısmı Avrupa halklarının içerisine karışıp Doğu Avrupa’nın gen havuzu içerisinde yer almışlardır. İskit toplumunun önemli bir kısmı ise kendilerini kültürel ve siyasi olarak izole edip günümüzde “Yakut Türkleri” olarak yaşamakta, bugün Yakutistan olarak ifade edilen bölgede varlıklarını devam ettirmektedirler.

Siyasi birlikleri ortadan kalkan İskitlerin bir kısmı Soğdlarla kaynaşmış, bir kısmı Kuzey Hazar yolunu takip ederek Asya içlerine ilerlemiş, bir kısmı Avrupa halklarının içerisine karışıp Doğu Avrupa’nın gen havuzu içerisinde yer almışlardır. İskit toplumunun önemli bir kısmı ise kendilerini kültürel ve siyasi olarak izole edip günümüzde “Yakut Türkleri” olarak yaşamakta, bugün Yakutistan olarak ifade edilen bölgede varlıklarını devam ettirmektedirler.

Türk Kavmi olan İskitler’in Kafkaslardan gelmeye başlamasıyla, Kimmerler bölgedeki hâkimiyetlerini kaybederek Doğu Anadolu ve Güney Karadeniz hattına çekilmek zorunda kaldı. Kimmerler, bu bölgede yaşayan Lidyalılar, Asurlar ve Urartular arasında sıkışarak zayıflamaya başladı.

Sarmatlar, Kırgız steplerinde ortaya çıkmış, İskit/Saka Konfederasyonunun bir bileşeni olarak İskitlerle işbirliği içinde 400 yıl yaşamışlardır. mö.3. yüzyılın başlarında Sarmatlar, Don nehrinin doğu kıyılarına yaklaşmışlar ve aynı yüzyılın sonlarına doğru da Don nehrinin batı kıyısına geçmeye muvaffak olmuşlardır. Sürekli sıkıştırılan İskitler mö.2. yüzyılın başlarına kadar eski imparatorluklarının yalnızca bir bölümünü, özellikle orta kısmını ellerinde tutabilmişlerdir. Böylece Kimmerlerden İskitlere geçen egemenlik, Sarmatların mö.2. yüzyılın başlarında İskit coğrafyasında büyük bir güç olarak ortaya çıkmalarıyla el değiştirmiştir. Böylece bu kültür coğrafyasında Sarmat dönemi başlamıştır.

Büyük Hun Devleti'nin (Hiung-nu) kuruluşu ve Çin ile arasında Kuzey Şansi Savaşı

Orta Asyanın doğusunda, bugünkü Çinin Kuzeyinde yaşayan Ön Türklerin bölgede çoğalması ve kültürlerinin egemen hale gelmesiyle birlikte birbirinden ayrı ve bağımsız yaşayan Hun kabileleri, Çine karşı zaman zaman bir araya gelerek mukavemet göstermeye başlamış ve birlik ruhu ortaya çıkmıştır. Kendi kabilesi ve bölgedeki kabilelere liderlik yapan Teoman, zamanla güçlenerek bölgede yaşayan hunları bir araya getirip mö.220 yılında Büyük Hun Devletini kurarak Türklüğü Tarih sahnesine çıkartan isim oldu.

Büyük Hun Devletinin ortaya çıkmasıyla birlikte bazı Tunguz ve Moğol toplulukları da Hun İmparatorluğunun bünyesine girdiler. Devlet Haline Gelmeden öncede bölgede yaşayan Hunlar’ın akınlarından zarar gören Çin, Feodalizmden İmparatorluğa geçiş dönemine denk gelen bu dönemde Hun İmparatorluğunun kurulmasıyla birlikte daha da zor bir durumla karşı karşıya kaldı. Zira Hun İmparatoru Teoman, İmparatorluğun kurulmasıyla birlikte Kore’den Hazar Denizine kadar olan tüm bölgeye akınlar düzenleyerek hem Çin, hemde bölgede yaşayan diğer toplumların topraklarını imparatorluğuna dahil ederek güçlenmeye ve büyümeye başladı.

Hun İmparatorluğunun sahneye çıkışı, diğer imparatorluklara pek benzememektedir. Zira barbar ve göçebe bir toplum olarak görülen hunlar, Tarih sahnesine çıkmasıyla birlikte yalnızca 50 yıl içerisinde dünyanın en büyük İmparatorluğu haline gelerek bölgeye hakim hale geldi. Çin’i vergiye bağlayarak İpek yolunu denetimi altına aldı ve bölgedeki diğer devletleri sindirdi. mö.177 yılında Hun toprakları Hazar Denizinden Kore’ye kadar uzanan ve Asya’nın neredeyse tamamını içerisine alan büyük bir imparatorluk haline geldi. Bu ilerleyiş mö.40 lı yıllara kadar devam etti.

Çavuş oku tarihte Türkler tarafından bulunmuş ve kullanılmış bir ok çeşididir.

Çavuş oku öldürme amaçlı değildir. Temren üzerinde delikler açılmıştır. Ok fırlatıldığında delikten hızla geçen hava tiz bir ses çıkarır. Bu nedenle çavuş okuna ”ıslık çalan ok ”, ”ıslıklı ok” veya ”vızlayan ok” da denilmiştir.

Bu oktan çıkan ses hem askerlere ne tarafa yükleneceklerini anlatır hem de düşmanın moralini bozmak için kullanılmıştır.

Çavuş okunun mucidi bizzat Mete Han’dır. İlk kullanımı Mete Hanın ilk düzenli Türk Ordusunu kurmasıyla olmuştur.

Hiung-nu lideri Teoman'ın ölümü ve Mete'nin Hiung-nuların (Hunların) lideri olması

Hun Devleti Hükümdarı Mete Han. (ölümü: mö.174)
• Oğuz Kağan olarak da bilinen Mete, Hun İmparatoru Teoman’ın oğludur.
• 10’luk sistemin mucididir.
• Günümüzdeki düzenli ordunun temellerini atmıştır.
• Çin’i vergiye bağlayan ilk hükümdardır.

Mete Han'ın, Han Hanedanından Çin Kralı Gaozon arasında gerçekleşen savaş, Mete Han'ın zaferi ile sonuçlandı. Çin vergiye bağlandı.

Çin ve Hiung-nu arasında Baideng Muharebesi

mö.54 yılında, Hun İmparatorluğunun hükümdarı olan iki kardeş Hohanye ve Çiçi ihtilafa düştüler ve İmparatorluk Doğu Hun ve Batı Hun olarak ikiye bölündü.

Çin ile yakın ilişkiler içinde olan Hohanye ve Doğu Hun, Çin hükümdarlığı altına girdi, Çiçi Han ise Çine ve kardeşi Hohanye'ye karşı sert tavır alarak Batı Hunun başına geçti fakat Çin, zayıflayan Batı Hunun üzerine giderek kısa bir süre sonra Çiçi hanı öldürerek Batı hunlarını yıktı (mö.36).

Çine bağlı bulunan Doğu Hun ve hükümdarı Hohanye ise bölgedeki varlığını Çin ekseninde devam ettirdi. Çinin muvaffak olarak Hunları parçalamasıyla bölgedeki yapı Hunların aleyhine gelişmeye devam etti.

Batı Hun Devletinin yıkılmasının ardından Hun Ardılları olarak adlandırılan küçük devletler kurulmuştur. Bunlar;
• I.Chao Hun Devleti(304-329)
• II.Chao Hun Devleti(328-352)
• Kuzey Liang Hun Devleti(397-439)
• Hsia Hun Devleti(407-431)
• Lov-Lan Hun Devleti(442-460)’dir

ms.48 yılında gerçekleşen bir diğer taht mücadeleside hükümdar Panu ile Pi arasında yaşandı. O dönemde ciddi bir hastalık salgını yaşandığı için Çinin saldıracağını düşünen Panu, Çine bir elçi göndererek barış istemesi ayrılık fitilini ateşledi. Panu'nun hükümdar olmasından rahatsız olan Pi, kendiside gizlice Çin'e elçi göndererek Panu'nun haritasını vermiş ve Çinin desteğini istemişti. Bu olaydan sonra Çin Pi'ye destek vererek Hun İmparatorluğunun başına geçmesini sağladı. Panu da güçlerini Kuzeye çekerek Kuzey Hun İmparatorluğunu kurdu.

Güney Hunları, Çin ile iyi ilişkiler içerisinde olmasına rağmen, Çinin bu bölgeye hükmetme çabası neticesinde ms.216 yılında yıkılarak tarih sahnesinden silindi.

Birbiri ardına kurulan Topa (Tabgaç) Devletleri şöyledir;
• 200-376 Topa(Tabgaç) Devleti
• 386-534 Tabgaç Devleti
• 534-581 Batı Tabgaç Devleti
• 534-557 Doğu Tabgaç Devleti

Birbiri ardına kurulan YEN Devletleri aşağıda ki gibidir.
• 337-370 ESKİ YEN DEVLETİ
• 384-409 YENİ YEN DEVLETİ
• 385-395 BATI YEN DEVLETİ
• 398-410 GÜNEY YEN DEVLETİ
• 409-436 KUZEY YEN DEVLETİ

Hazar Gölü ve Çevresinde yaşayan Hunlar, ms.400 lü yıllarda Avrupa Hun Devletini ortaya çıkarttı. 370 yılında, Balamir tarafından kurulan Avrupa Hun Devleti, varlığını ve topraklarını genişletmek için bölgede yaşayan Gotlarla (Ostrogot ve Vizigot) savaşarak batıya doğru itti. O dönemde Avrupanın neredeyse tamamı Roma imparatorluğu sınırları içerisindeydi. Bugün varolan Avrupa Ülkelerinin ataları, o dönemde Barbar kavimler olarak avrupanın muhtelif yerlerinde ve ormanlık alanlarında yaşıyor ve Roma İmparatorluğuna küçük çaplı saldırılar düzenliyorlardı. Hunların bölgeye hakim olmasıyla birlikte bölgede yaşayan Barbar kavimler Avrupa Hun devleti ve Roma İmparatorluğu arasında sıkıştılar. (Bu dönem tarihe, bugünkü Avrupanın yapısını oluşturacak sonuçlara varan Kavimler Göçü olarak geçer.) Önceleri Roma İmparatorluğu bu durumdan memnundu ve Avrupa Hun İmparatorluğuyla iyi ilişkiler içerisindeydi. Ancak bu dönem büyük hükümdar Attila’nın idareyi ele alması ve strateji değiştirerek Romanın üzerine doğru ilerlemesiyle seyir değiştirdi. Zamanla Roma İmparatorluğunu da hükmü altına alan Attila, Margos Antlaşmasıyla 422 yılında Roma İmparatorluğunu vergiye bağladı. Böylelikle barış sağlanmış oldu ancak Roma İmparatorluğu, 434 yılında antlaşmayı ihlal edince tekrar ilerlemeye ve Roma İmparatorluğunun üzerine seferler düzenlemeye başladı. Devam eden zamanda Doğu ve Batı Roma’yı kontrolü altına alan Attila, 452 Yılında idareyi tamamen ele almak için Roma şehrine yürüdü. Bu dönemde Papanın, Attila’nın huzuruna giderek teslimiyeti kabul etmesi ve bölgedeki Salgın hastalıkların baş göstermesi nedeniyle daha fazla ilerlemedi.

Büyük Hükümdar Attila, Fransaya kadar ilerleyerek Avrupa Hun Devletine en parlak dönemini yaşatmış ve bugünkü Avrupa Devletlerinin demografik yapısını oluşturan Kavimler Göçünü başlatarak tarihe yön vermiştir.

469 yılında Attila’nın ölümüyle oğulları saltanat mücadelesine girdi ve Avrupa Hun Devleti zayıflayarak yıkıldı. Avrupa Hun İmparatorluğunun yıkılmasıyla bölgede yaşayan Hunlar, bugünkü Macaristan ve çevresinde halen yaşamaya devam ederler. Zira Macaristana, Avrupalılar Macarlara Hungary demektedir. Bu isim Avrupa Hun Devletinden miras kalmıştır.

Hazar gölü çevresinde yaşayan Hunların bir kısmı Batıya doğru ilerleyerek Avrupa Hun İmparatorluğunu kurmuş, bir kısmı da güneye doğru ilerleyerek Ak Hun İmparatorluğunu ortaya çıkartmıştır. Hazar Gölünde yaşayan iki büyük Hun kabilesi olan Uar ve Hun kabileleri birleşerek 420 yılında Ak Hun İmparatorluğunu kurmuştur. Bu İmparatorluk İran ve Arap tarih kaynaklarında Eftalitler, Çin kaynaklarında ise Ak Hunlar olarak geçmektedir.

Bölgede yaşayan İki büyük kabile olan Uar ve Hun kabileleri birleşerek ortak yönetimle Ak Hun İmparatorluğunu kurmuş, 430 yılında da yönetime Aksuvar geçmiştir. Zamanla bölgesinde güçlenen Ak Hunlar, İran ile mücadeleye girerek İranın bölgedeki güçünü zayıflatarak önemli ölçüde güçlendi. 459 yılında Aksuvarın himayesinde olan Firuz İranın tahtına geçirilerek topralarını önemli ölçüde genişletti. Zamanla Firuz yönetimindeki İran Sasanileriylede savaşlar yapan Ak Hunlar, Hindistan ve Çin civarına kadar ilerledi. 470 yılında Hindistan üzerine yürüyerek burada bulunan Guptalar ve Pencap İmparatorluklarını yıkarak bu bölgeleride kontrol altına aldı. Ak Hunlar, Toraman ve Mihrikula döneminde en parlak dönemlerini yaşadılar. Karaşar ve Kandeharıda içine alarak geniş bir bölgeye hükmettiler. Bu dönem bölgede başka bir Türk Devleti olan Göktürklerin kurulması ve büyümesine kadar devam etti. Göktürklerin güçlenerek bölgeye hakim olması ve Sasanilerle ortak hareket etmesi neticesinde giderek güçlendi ve Göktürk ile Sasaniler birleşip Ak Hunları yıkarak topraklarını paylaştılar.

Hunlar Güney Rusya'ya girdiler ve Ostrogotları sürdüler.

Hun Devleti Got'ları mağlup etti ve Kavimler Göçü başladı. Bu, Türklerin Avrupa kıt'asını baştan aşağıya değiştirdiği olaydır.

Asyadan Avrupa yönünde hızlanan akınlar, Avrupa'da yerleşik tüm halkların, kaçarak yer değiştirmesine neden olmuştur.
Kavimler Göçü, Roma İmparatorluğunun önce ikiye ayrılmasına (MS 395), daha sonra Batı Roma İmparatorluğunun yıkılmasına (MS 476) yol açmıştır.

Kavimler göçü ile Batı Roma’nın yıkılması sonucunda "İlk Çağ" kapanmış, "Orta Çağ" başlamıştır.

Avrupa Hun Devleti Hükümdarı Attila (395-453)

434 yılında hükümdar olan Attila, hükümdarlığı süresince Batı ve Roma imparatorluklarına çok sayıda sefer düzenlemiş ve Avrupa'yı dize getirmiştir. Öyle ki Avrupa'da onun adı "Tanrı'nın Kırbacı" olarak anılmaktadır.

452 senesinde, Batı Roma İmparatorluğu'na sefer yaparken Papa Büyük Leo'nun araya girmesiyle Attila Roma seferini durdurdu ve Romalıları haraca bağladı. Böylelikle Papa'yı bile haraca bağlayan adam olarak adı çıktı. Papanın önünde diz çöktüğü tek insan Attila'dır.

Germen (Alman) efsanelerinde Attila, çok büyük ve iyiliksever bir hükümdardır. Attila'nın sarayında birçok Germen hükümdarı yaşar. Nibelungen Destanı, Hun-Germen mücadelelerinden meydana gelir. Bu hikâyelerde Attila, Etzel adında büyük otoriteye sahip, barışsever ve yalnız asilere karşı kılıç kuşanan asil ruhlu bir hükümdardır. Avrupa Hun İmparatorluğu'nun başkenti olan Etzelburg adının buradan geldiği bilinmektedir.

En kuvvetli rivayete göre, Attila, 453 yılında (papaya önünde diz çöktürdükten kısa süre sonra), Germen soylusu bir ailenin kızı olan son eşi İldiko tarafından gerdek gecesi öldürüldü.

Attila, Margos Antlaşmasıyla Batı Roma İmparatorluğunu vergiye bağladı.

Attila Lüleburgaz'ı fethetti.

Attila, Doğu Roma Devletini vergiye bağladı.

Attila'nın Roma seferi ve Papa I. Leo ile görüşmesi.

503 yılında Doğu Avrupa'ya ulaşmışlardı.

Ergenekon destanında bahsedilen, kaybolan Orta Asya Türklerinin yeniden ortaya çıkışı.

Göktürkler, Türk Tarihinde Türk adını ilk kez devlet unvanı olarak kullanan Türk Devleti olarak karşımıza çıkar. Göktürkler, Türk Dünyasının yeniden doğuşunu ve günümüz Türk Devletlerinin temelini teşkil etmiştir.

Göktürkler hakkındaki tarihi vakalara değinmeden önce belirtmekte fayda var ki; Göktürk ibaresi, yakın tarihte yapılan kategorizasyon çalışmaları neticesinde yakın tarih tarihçileri tarafından ayırt edici olması amacıyla kullanılmıştır. Söz konusu siyasi yönetim, kendisine Göktürkler değil Türk Devleti demektedir. Orhun kitabelerinde geçen ÖkÜk Türük ibaresinden türetilerek önce Kök, ve telaffuzu kolaylaştırmak için Gök Türk olarak adlandırılmıştır. Bizde anlaşılır olması amacıyla bu devletten Göktürkler olarak bahsedeceğiz.

Göktürkler, Türk Tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Hun döneminde, Türklük kavramı ve Türk kültürü göçebe düzenin etkisiyle oldukça zayıftı. Göktürkler döneminde Kültürel değerleri güçlenerek Türk Kimliğinin etnisiteside güçlenmiş, tarihin derinliklerinde Türk’lüğün yayılma sürecinde çok önemli etkileri olmuştur.

Göktürkler, Hun İmparatorluklarının yıkılmasıyla Asya steplerine yayılan Hun topluluklarından biri olan Aşina kabilesine dayanır. 6.yy’da bugünkü Moğolistan’ın Kuzey Batısı konumunda bulunan Altay eteklerinde, bölgede büyük bir imparatorluk haline gelen Juan-Juan İmparatorluğuna bağlı yaşayan Aşina kabilesi, İmparatorluğun Demir ve Dökme Çelik işçiliğini yapmaktaydı. Aşina kabilesi, Aynı zamanda kendi içerisinde de siyasi olarak teşkilatlanmakta olan bir topluluktu.

Bumin, 540 yılında yönetime geçerek Aşina kabilesinin Han’ı oldu. Aşina kabilesi, Bumin’in yönetiminde ticari faaliyetler amacıyla Çine doğru ilerlediler. Bu dönemde bölgede önemli bir güç konumunda olan Topa İmparatorluğu zayıflamış, Doğu-Batı Topa İmparatorluğu olarak bölünmüş ve birbirleriyle ihtilaf halindeydiler. Batı Topa İmparatorluğu, rakibi Doğu Topa ve Juan-Juan İmparatorluklarının baskılarına karşı Aşina kabilesiyle iyi ilişkiler içerisine girmeye çalışıyordu.

Bumin Han, 546 yılında oymağının ürünlerini sunmak ve ticari ilişkilerini güçlendirmek amacıyla batı Topa’ya elçi gönderdi. Aynı dönemde Töles adı ile ortaya çıkan Kaokü’ler Juan-Juan’lara saldırma hazırlığı içindeydiler. Bumin Han, tabi olduğu Juan-Juan İmparatorluğuna hizmet etmek için siyasi bir manevrada bulunarak Töleslerle savaşır ve kesin bir yenilgiye uğratarak Tölesleri dağıtarak tabi olan Töles topluluklarını da kendisine bağlar. Bumin Han, bu hamlesiyle hem Töles topluluklarını da içine katarak güçlenir hemde Juan-Juan İmparatorluğuna yaptığı hizmetle siyasi bir manevra yapmış olur.

Bumin Han, bu galibiyetten cesaret alarak Juan-Juan Başbuğunun kızını ister. Ancak Başbuğ, Bumine elçi göndererek “Siz Bizim Demircilik Yapan Adi Kölelerimizsiniz, Buna Nasıl Cesaret Edersiniz” mesajını iletir. Bumin Han, bu duruma sinirlenerek elçiyi öldürür ve iyice zayıflayan Batı Topa İmparatorunun kızını ister. Zor durumda olan Batı Topa, Bumin ile akrabalık yapmayı kabul eder ve 551 yılında Bumin Han ile Batı Topa Prensesi evlenir. Böylelikle Bumin Han ile Batı Topa İmparatorluğu ittifak kurmuş olur 552 yılında ise Batı Topa ile birleşerek Juan-Juan İmparatorluğuyla savaşa girişir. Bu savaşın sonunda Juan-Juan İmparatorluğunu kesin bir yenilgiye uğratarak Yabgu’luğunu ilan eder.

Göktürkler, bu tarihte fiili olarak kurulmuş ve ilan edilmiş olur.

Batı Topa İmparatorluğu 557 yılında yıkılınca bu devletin kalıntıları da Göktürklere katılır. Topa İmparatorluğu, bu dönemde tarih sahnesinden silinerek Türk topluluklarının içerisine karışmıştır.

Mukan yönetiminde ki Göktürkler, toprakları içerisinde güçlenmeye çalışan Juan-Juan topluluklarının üzerine büyük bir saldırı düzenler. İleri gelen beyleri öldürülen ve halkı kılıçtan geçirilen Juan-Juan’ların siyasi birlikleri dağılır ve Çin topraklarına sığınırlar. Göktürkler ile Çin arasında dostluk politikaları gereği kaçan Juan-Juan’lar Göktürklere teslim edilir. Mukan han bu topluluklarıda öldürerek bölgedeki Juan-Juan kalıntılarınıda temizlemiş olur.

Juan-Juan’lardan sonra Doğu Kitayları da yıkarak topraklarını genişletir ve Kıtayların Koreye doğru göçlerini sağlar. Kuzey bölgesinde bulunan Kırgızların egemenliği altına alır, kuzey bölgesindeki diğer dağınık boyları da kendisine katarak bozkırdaki Türk egemenliğini sağlamış olur.

Mukan imparatorluğun doğu kanadını yönetiyordu. Doğudaki ilerleyiş ve genişlemeyle birlikte Batı bölgesini idare eden Sol Yabgu İstemi’de Altayların Batısını, Isık gölü ve Tanrı dağlarına kadar olan bölgeyi hakimiyeti altına almıştı. İstemi Yabgunun Batıdaki baskısıyla Sasaniler ve Bizans ile ilişkiler kurulmaya başlandı. Önemli bir ticaret kaynağı olan İpek yolunun denetimi konusunda Sasanilerle iyi geçiniliyor ve ortak hareket ediliyordu. İstemi, Bölgedeki diğer Türk İmparatorluğu Akhunların üzerine gitmek için Sasanilerle iş birliği yaparak Akhun imparatorluğunu yıktılar ve topraklarını Sasaniler ile birlikte paylaştılar.

İstemi ile Sasani’ler arasındaki iyi ilişkiler İpek yolunun denetimi nedeniyle anlaşmazlığa dönüştü. İstemi Sasani’lere karşı Bizans ile iyi ilişkiler kurmaya başladı. Bizans, ipek yolu ticaretinin Sasaniler aracılığıyla yapılmasından memnun değildi. Bu sebeple İstemi yabgu ile ittifak yapıldı. Bu ittifaktan sonra 19 yıl sürecek Bizans-Sasani savaşları başladı. İran’ın Müslümanlığa geçişi de bu mücadele döneminde gerçekleşmiştir.

Mukan döneminde Çin’in iç karışıklarla boğuşması ve Doğu/Batı olarak bölünmesi Göktürklerin işini kolaylaştırır. Mukan döneminde, Göktürk İmparatorluğu bölgedeki hakimiyet alanları genişleyerek Bozkır İmparatorluğu haline gelmiştir.

Türk boyları arasında Çin kültürü yayılmaya başlar. Türk beyleri arasında Çin yaşam biçimi özentisi oluşur. Hatta bir misyonerin “Çin’lilerin Zenginlik Kaynağının Budizmden Kaynaklandığı” sözüne Tapo’yu ikna eder. Bunun üzerine Tapo, Budist olur ve bir tapınak ile bir buda heykeli yaptırır. Hatta Budizmi korumak ve yaşatmak için seferberlik ilan eder.

Çin yaşam biçimine ve inanışlarına özenen Tapo, ikiye bölünen Çin’in iki İmparatorluğu (Doğu-Chou/Batı-TSİ) ilişkilerinde iki imparatorluk arasındaki dengeyi korumakta başarısızlığa uğrar. 577 yılında Doğu ve Batı Çin (Chou ve TSİ) arasında savaş meydana gelir. Batı Çin (Chou), Doğu Çin (TSİ) yi yenilgiye uğratır ve ortadan kaldırır. Bu savaştan sonra Göktürkler ile Chou arasında anlaşmazlıklar başlar ve iki imparatorluğun arası açılır. Bu olayın üzerine Tapo, ordusu ile Çin’in içlerine doğru ilerleyerek Pekin bölgesini yağmalar.

Tapo, yönetimi altında bulunan İmparatorluğun Doğu bölümünü idare etmekteydi. Batı kanadı kardeşi İstemi Yabgu tarafından idare ediliyordu. İstemi Yabgu, uzun süre imparatorluğun Batı kanadını yöneterek bölgesinde önemli bir güç haline gelmişti. Aslında Sağ Yabgu olan Tapo’ya bağlıydı ancak Kazandığı zaferler ve elde ettiği güç ile kendi kararlarını vererek hareket ediyordu. İstemi’nin Tapo’dan bağımsız hareket etmesi Göktürkleri zora sokan faktörlerden biri olmuştu.

Sui sülalesi, Çin’in içinde bulunduğu karışıklığı da fırsat bilerek Çin’in egemenliğini eline geçirdi. Bu müdahaleyle Çin ilk kez ulusal bir birliğe kavuştu ve 400 yıla yakın bir süre devam eden kargaşa sona erdi. Çinin ulusal birliği gerçekleştirdiği 581 yılında Tapo kağan vefat eder ve yerine Kolo (Kara) Kağanın oğlu İşbara geçer. Tapo’nun ölümüyle birlikte yönetim kavgası baş gösterir.

Göktürklerin yıkılmasıyla Batı Göktürk İmparatorluğunun başına Tardu, Doğu Göktürk İmparatorluğunun başına İşbara geçti.

Hazar Türklerinin güney Rusyada varlıkları.

Tu-kiulerin (Türkütler/Göktürkler) Rouran egemenliğe karşı ayaklanması. Birinci Göktürk Kağanlığı'nın kuruluşu.

Göktürk Devleti kurucusu İstemi Yabgu (530-583)

Tarihteki ilk Türk adıyla kurulan Göktürk Kağanlığının batı kanadının hükümdarıdır (552).

Devlet yönetimi sırasında ağabeyine saygılı davranmış, Bumin Kağan’ın hükümdarlığına tepki göstermeyerek merkezi otoriteye sahip çıkmıştır.
Devlet İstemi yönetimindeyken en geniş sınırlarına ulaştı.

İstemi Yabgu ile ilgili Kül Tigin Yazıtı'nda:
"Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu salarak dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilâtsız Göktürk öylece oturuyormuş"

Avar'lar Avrupada varlık göstermeye başladırlar.

Avrupa Hun Konfederasyonunun ms.454 yılında dağılmasından yaklaşık yüzyıl sonra, Ak Hun kabilelerinin başlattığı bir göç dalgası sonucunda da, Türk dili konuşan halkların oluşturduğu ‘Avarlar’ adında yeni bir Kağanlık, Avrupa Hunlarının yerini almıştır.

Göktürk İmparatorluğunun yıkılmasıyla, devletin doğu kanadını yöneten ve sağ Yabgu olan Işbara ile devletin batı kanadını yöneten Tardu arasında ciddi bir ayrılık ve mücadele meydana geldi.

Tardu, genişlettiği coğrafyayı bir güç unsuru olarak kullanarak esasen bağlı olduğu Sağ Yabgu Işbara’ya karşı yönetimi ele alma mücadelesi içerisine girişti. Bu mücadele neticesinde zaten Çin ile mücadele halinde olan Işbara, Tardu’nun bu girişimine karşı koyamadı ve Ülkenin batı tarafının yönetimini Tardu’ya bırakmak zorunda kaldı. Böylelikle Tardu kendi yönetimini ve otoritesini ilan ederek Göktürk İmparatorluğunun batı kanadını kendi yönetimi altına almasıyla Göktürk İmparatorluğu ikiye bölündü ve Batı Göktürk İmparatorluğu yönetimi oluştu.

Tardu, yönetimi altında olan geniş coğrafyayı, Batı Göktürk İmparatorluğunu kurduktan sonrada genişleterek bölgesinde önemli bir hakimiyet kazandı. 600 yılına kadar İmparatorluğu bölgesindeki coğrafya üzerinde otorite kurarak sınırlarını Tibet’in batısından Kırım’a kadar genişleterek muazzam bir coğrafyaya hükmeder hale geldi. Doğu Roma İmparatorluğu ile yaptığı mücadelelerle zayıflayan Sasaniler üzerinde ağır baskı kurarak İç işlerine müdahale edecek kadar kontrolü altına aldı.

Çulo Kağan, Tardu’dan sonra yönetime gelmiş ancak Tardu gibi mücadeleci bir tutum izlemedi. Çulo Kağan, Tardu’nun aksine Çin ile iyi ilişkiler içerisine girme yolunu seçti. Bu dönemde Çin ile yapılan iyi ilişkiler boyut değiştirerek Çin egemenliği altında varolmaya dönüştü. Çulo, bu dönemde Çin egemenliğini kabul ederek Çin’e yerleşti. Çin ile mücadele halinde olan Doğu Göktürk İmparatorluğu kağanı Şipi, bu durumdan rahatsız olarak Çulo’yu Çinden alarak öldürdü. Çulo dönemi, Batı Göktürkler’in Çin hakimiyeti altına girdikleri ve çöküş sürecinin başladığı dönem olarak kabul edilmektedir.

Yönetime geçmesiyle ve isyanları bastırmasıyla birazda olsa güçlenen Tong Yabgu, batı kanadına yönelerek Sasaniler ile savaşa girişti (619). Ancak bu savaşta başarılı olamayan Tong yabgu, yenilgiye uğrayarak tekrar zayıflamaya başladı. Zayıflaması ile birlikte Töleslerin (On-Oklar) yeniden ayaklanması üzerine Batı Göktürk’ler yıkılma sürecine girdi. 628 yılında, Amcası Sebi ile yaptığı mücadele sonrasında öldü. Giderek zayıflayan Batı Göktürk ikiye bölündü. Devletin batı bölümünü Nusepi Boyu, doğu bölümünü ise Tulu boyu kontrolü altına aldı.

Çin’e karşı mücadele etmek için gayret eden Holu, Türgişler ve Karulklar ile birleşerek Çin ile mücadele etmeye başlasa da başarılı olamadı. Son girişilen mücadele neticesinde Batı Göktürk Kağanlığı son buldu.

Büyük Göktürk İmparatorluğunun yıkılıp ikiye bölünmesiyle ortaya çıkan Doğu Göktürk İmparatorluğu, Türk Tarihinde çok önemli bir dönüm noktası olmuştur.

Kültürel ve Sosyolojik açıdan Hun dönemine göre çok daha hızlı ilerleyen Bozkır Türkleri, Göktürk döneminde asya steplerine ve bulundukları coğrafyaya dağılarak sonradan kurulacak olan onlarca Türk İmparatorluğunun zeminini hazırlamıştır. Doğu Göktürk İmparatorluğunun yıkılmasıyla ortaya çıkan Türk İmparatorlukları, Türk kültürünü ve varlığını orta asyadan Ortadoğu ve Avrupaya doğru genişletmiştir.

Doğu Göktürk’lerin güçlenmesi elbette Çin’in hoşuna gitmedi. İç karışıklıklar oluşturarak Türk dirliğini zayıflatmakta daha önce başarılı olmuştu.

Türk hakanlarının soyundan gelen Prenslerde genellikle Çin’de görevlendirilerek asimile ediliyordu. Türk Hakanı Yehu’nun oğlu olan Kürşad da, Çin sarayında muhafız olarak görev yapıyordu. Bu cesur Türk prensi, Çin İmparatoru’na karşı bir ihtilal düşünüyordu. Kendisi gibi cesur 39 arkadaşıyla birlikte hareket ederek İmparatoru öldürmek için plan yaptı. Amacı İmparatoru sarayın dışında bir fırsatını bulup öldürmekti.

İmparatorun Şehre ineceğini öğleren Kürşat, şehirdeki hazırlıklarını yaptı ancak gece kopan fırtına nedeniyle planı bozuldu. Kürşad, planı bozulsa da amacına ulaşmak düşüncesindeydi. 39 arkadaşıyla birlikte Çin sarayını basan Kürşat ve çeri’leri, efsanevi bir mücadele göstererek yalnızca 40 kişiyle Çin ordusuyla savaştı(639). Çin tarih kaynaklarında bile Kürşat ve 39 Çeri’sinin yüzlerce Çinli askeri öldürdüğü kaydedilmiştir.

Kürşad, bu girişiminde başarılı olamasa da, Türk’lüğün yenilmez ruhunu ve esir edilemez karakterini bir kez dağa belleklere kazıdı. Kürşad’ın bu efsanevi mücadelesi, diğer Türk boylarını da ateşleyerek mukavemetlerini ateşleyici bir güç oldu.

Avarların İstanbul'u birinci kez kuşatması.

Avarların İstanbul'u ikinci kez kuşatması ve ağır kayıplar sonucunda gerilemeye başlaması.

550: Güney Rusya'da varlık göstermeleri.
1016 : Hazar Devletinin sona erişi.

Göktürk prensi Kürşad'ın Çin sarayında ihtilal denemesi.

(?-?) Dede Korkut (Korkut Ata), Oğuz Türklerinin eski destanlarında yüceltip kutsallaştırılmış; bozkır hayatının geleneklerini ve törelerini çok iyi bilen, kabile teşkilatını koruyan yarı-efsanevi bir bilgedir ve Türkler'in en eski destanı olan Dede Korkut Kitabı'ndaki hikayelerin anlatıcısı ozandır.

Basmil veya Basmıl göçebe bir Türk boyu 7.- 8. yüzyıllarında Cungarya Havzası (şimdiki Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuyezbatısı) denilen bölgede yaşamışlardır. Basmiller Doğu Türk Kağanlığı zamanında çok önemli rol oynamışlardır. Göktürk Kağanlığına karşı direnmişlerdir. Ancak belli bir süre sonra yok olup, öbür Türk kavimleriyle karışmışlardır. Güçlü bir boy olan Basmıllar, tarihe izlerini fazla bırakamamışlardır. Bugünkü Türk cumhuriyetlerinde Basmıllar'ın hala yaşadığı konusunda bir delil yoktur.

Balkanlara inen Bulgarlar, Birinci Bulgar Devleti'ni kurdu.

1. Göktürk İmparatorluğun bölünmesi ve yıkılmasından sonra Türk coğrafyası Çin esareti altına girdi. 50 Yıllı esaret döneminde Devlet teşkilatlanmasına geçemeyen Türk’ler, Çin esareti altında yaşamak zorunda kaldılar.

Göktürk İmparatorluğunun sahip olduğu güç ve bölgesinde hakim konumu ile Türkistan bölgesinde büyük bir Türk topluluğu miras bıraktı. Çin esareti altındaki Türk coğrafyası, küçük beylikler ve gruplar halinde varlıklarını sürdürerek kültürlerini yaşatmaya devam ettiler. Doğu ve Batı Göktürk imparatorluklarının yıkılmasından sonra Türkistan bölgesinde Türk dilini konuşan, Türk kültürüyle yaşayan muazzam bir topluluk olarak yeniden devlet kurmak hayaliyle yaşamaya devam ettiler.

50 yıl süren esaretin sonunda (680), Türk Kağanlarının geldiği Aşina kabilesinden Kutlug, kardeşi Kapagan ve akıl hocası Bilge Tonyukuk ile İkinci Göktürk (Kutlug) İmparatorluğunun ilk adımlarını attı.

Büyük Göktürk İmparatorluğu dönemindeki güce ulaşan Kutlug İmparatorluğu, Savaş ve Devlet teşkilatlanmasının yanında Türk Kültürü’nün bilinen temel taşlarını oluşturmuş ve bugün dahi sahip olduğumuz çok değerli bilgilerin mimarı olmuştur. Son yüz yılda ortaya çıkan Taş Yazıtlar, Kitabeler ve İlk ağızdan Türk Tarihini aydınlatan yazılı kaynaklar bu dönemde oluşturulmuş ve Türk Kültürüne adanmıştır.

Aşina soyundan gelen Kutlug, Çin’e isyan ederek İkinci Göktürk İmparatorluğunun ilk adımlarını attı. Kısa süre içerisinde Ötüken’i başkent ilan ederek kağanlığını örgütledi. Bu sebeple Devleti Toplayan anlamına gelen İl-Teriş ünvanını aldı. Kardeşi Kapagan’ı Şad, akıl hocası Bilge Tonyukuk’u veziri ilan ederek ordu ve siyasetin başına getirdi.

Kutlug (İlteriş) Kağan, yeni Türk devletini kurduktan hemen sonra kısa süre içerisinde Ordu, Siyaset ve Stratejilerini oluşturarak Devletin temel taşları inşa etti. Türk coğrafyasında yaşayan Türk topluluklarının bütünlüğünü ve Türk Birliğini sağladı. Devlet düzenini oturtan İlteriş Kağan, Çine sayısız sefer düzenledi. Bu yoğun seferler ile Çin hanedanlığı üzerinde baskılarını arttırdı. Öyle ki bir seferde 23 Çin şehrini ele geçirip Okyanusa kadar ilerlediği Çin kaynaklarında geçmektedir.

İlteriş Kağan, İkinci Göktürk (Kutlug) İmparatorluğunu kurup 1. Göktürk İmparatorluğu dönemindeki güce tekrar erişerek Türk coğrafyasındaki Türk varlığını yeniden ortaya çıkartmıştır.

Kendi yönetimi altında toplanmak taraftarı olmayan Kırgızlar, Türgişler ve Basmillerin baskı altına alınarak Türk birliğine katılmaları ve itaatlerini sağladı. Birliğe katılmayı reddeden Karluklar ve Oğuzlar’ın üzerine sefer düzenleyerek cezalandırılarak ta olsa Türk birliğine katılmaları sağlandı ve Türk Birliğini tam anlamıyla kurmuş oldu.

Kapagan döneminde sağlanan Türk birliği ve Çin üzerine kurulan baskı ve elde edilen başarıların yanında yaptığı Tarım reformları ile yönettiği Türk toplumunun refah seviyesini de yükseltti. Gerçekleştirdiği Tohum ıslahı ve Çin’in kullandığı tarım teknikleri kullanarak tarım alanında büyüyen, Devletiyle, Toplumuyla, Kültürüyle muazzam bir Türk Medeniyeti kurulmasını sağladı.

Kapagan Kağan, 25 yıllık yönetiminde Devletinin hakimiyet alanını genişletti, Türk toplumunun hem ekonomik, hem kültürel alanlarda gelişmesini sağladı. Kapagan kağan, Dokuz Oğuz boylarından biri olan Bayirku ile yaptığı mücadele neticesinde 716 yılında öldürüldü.

Kül Tigin, tahta geçmesi için kardeşi Bilge’yi destekledi. Bilge Yabgu oldu, Kul Tigin ise Orduların başına geçti. Devletin kuruluşunda ve yükselişinde büyük hizmetlerde bulunan Tonyukuk Bilge döneminde de vezirlik görevine devam etti.

İmparatorluğun kurulduğu dönemde başlayan ve önce Kutlug sonra Kapağan Kağan’ın bastırdığı isyanlar Bilge Kağan döneminde tekrar baş gösterdi. Gerçekleşen isyanları bastırdı ve devlet içindeki düzenin bozulmasının önüne geçti. İsyanlar ile birlikte başkaldıran Karluklar ve Uygurları tekrar devlete bağladı. Gerçekleşen isyanların çoğunda Çin’in politik oyunları en önemli etkendi.

Bölgesindeki hakimiyeti askeri ve politik olarak kontrol altında tutmak isteyen Çin, Türk’lerin yaşadığı Ötüken çevresinde yeniden güçlenen Türk Devletini iç karışıklıklar ile zayıflatmak düşüncesinden Bilge Kağan döneminde de vazgeçmedi. Bilge Kağan, Çin’in bu tutumunu karşılıksız bırakmamak için Cezalandırmak amacıyla Çin’in üzerine yürüdü. 720 yılında Çine saldıran Bilge Kağan, Çin’in Kuzey bölgesindeki topraklarını ele geçirerek Türk Devletinin sınırlarını Kuzey-Doğu tarafına doğru daha da genişletmiş oldu.

Bilge Kağan döneminde Kutlug Devletinin sınırları Şan-Tung ovasından İç Asya’da Karaşar bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani Irmağı çevresi ve Batı Demirkapı’ya (Ceyhun ırmağı yakınlarında, Semerkand-Belh yolu) kadar ulaştı.

Bilge Kağan, Kitanlara karşı kazandığı savaştan sonra bakanı Buyruk Çor tarafından 734 yılında zehirlenerek öldürüldü. Çin için çalışan Buyruk Çor, Bilge Kağan’a ihanet etti ancak Bilge Kağan hemen ölmedi. Hasta halde yatarken kendisini zehirleyen Buyruk Çor ve yardımcısını öldürdü ancak hastalığından kurtulamayarak vefat etti.

Bilge Kültür ve Medeniyete çok önem verirdi. Bugün Orhun yazıtları olarak bilinen taş yazıtların çoğu Bilge Kağan döneminde meydana getirildi. Yazı ve Töre’nin yayılması ve Türk Kültürü’nün yozlaşmaktan uzat tutmak amacıyla pek çok faaliyette bulundu. Bilge Kağan, Bozkır hayatı yaşayan Türk topluluklarını Şehir düzenine geçirmeyi çok arzuluyordu. Yerleşik bir yaşam ile şehir düzeninde geçirmek düşüncesindeydi. Tonyukuk bu düşünceye karşı çıkarak Bilge Kağan’ı engelledi. Tonyukuk,
“Türkler avcılık yapan savaşçılardır, güçsüzken dağınık yaşar, tehlikelerden uzak durur, güçlenince ortaya çıkar ve mücadele eder. Nüfus olarak Çin’e karşı çok az sayıdayız. Kale surları içerisine girersek mağlup olur varlığımızı sürdüremeyiz”
diyerek Bilge Kağan’ı bu düşüncesinden uzaklaştırdı. Bunun yanında Budizm’e ilgi duyan Bilge Kağan, tapınaklar yaptırarak Türk Toplumunu Budizm inanışına yöneltmeye çalışsada Tonyukuk bunada engel olarak Budizmin Türk Kültürüne zarar vereceği ve Türk toplumunun yaşamını olumsuz etkileyeceği düşüncesiyle olumsuz düşüncesini belirterek Bilge Kağan’ın bu düşüncesine de engel oldu .

Bilge Kağan’ın ölümünden sonra Türk Devletinin yönetiminde karışıklıklar baş gösterdi. Türk Devletinin kararlı ve istikrarlı yönetilememesi nedeniyle bağlı bulunan ve daha önce defalarca isyan eden topluluklar birleşerek başkaldırdılar.

Basmiller, Karluklar ve Uygurlar birleşerek Basmil liderini Kağan ilan ettiler (742) Daha sonra Uygurlar Basmilleri’de ortadan kaldırarak Ötüken’e hakim oldular (745) Uygurlar’ın hakimiyeti sağlamasıyla Kutlug İmparatorluğu son bulmuş, Uygur İmparatorluğu tarih sahnesindeki yerini almıştır.

İlk kez para bastıran Türk devleti olan Türgişler, Müslümanlara karşı çok direnmiş ve İslamiyet’in Orta Asya’ya yayılmasını ciddi şekilde engellemişlerdir. Türgişler ayrıca Uygurlardan sonra yerleşik hayata geçen ikinci Türk devletidir.

Ötüken'de Orhun Anıtlarının dikilmesi

Sulu Kağan, Emevi Araplarını yenilgiye uğrattı.

II. Göktürk Devleti Kağanı Bilge Kağan (683-734)

Göktürk Yazıtları Bilge Kağan döneminde yazılmıştır.

Bilge Kağan döneminde Göktürk Devleti’nin sınırları Çin’in Şan-Tung ovasından, İç Asya’da Karaşar bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani Irmağı çevresi ve Batı Demir Kapı’ya (Ceyhun Irmağı’nın yakınında Semerkand-Belh yolu üzerinde) kadar ulaştı.

Amcası öldüğünde yerine geçen oğlu İnal’ı devirerek 32 yaşında 716 yılında Göktürk Devleti’nin başına geçti. Devletin yönetimini ele alan Bilge Kağan’ın ilk işi iyi bir yönetim oluşturmak oldu. Bunun için, ordunun başına 31 yaşındaki kardeşi Kül Tegin’i, vezirliğe de Tonyukuk’u getirdi.

Önce veziri Tonyukuk’u sonra kardeşi Kül Tegin’i kaybeden Bilge Kağan’ı, Çinlilerle işbirliği yapan bakanı Buyrak Cor (Buyrukçur) zehirledi. Bilge Kağan, 25 Kasım 734’de öldü.

Uygurlar (Uygur Devleti), Şehir hayatına geçen ilk Türk Devleti olmasının yanında tarih, sanat ve kültürel yönlerden büyük bir medeniyet kurmuş ve günümüze kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir.

Uygurlar, kadim Türk tarihinin önemli parçalarından biri olan ve Türklerin en eski topluluklarından olan Töles’lerin bir boyudur.

Uygurların Ana yurtlarının Orhun ve Selenga vadileri olduğu tespit edilmiştir. Varlıklarını Büyük Hun İmparatorluğu döneminden beri bu bölgede idame ettiren Uygurlar çoğu zaman Dere Beyliği şeklinde kabileler olarak yönetilmiş, kimi zaman kabileler federasyonlarla birleşerek ortak kültürü paylaşmış ve gerek Çin, gerekse bölgesindeki diğer bölgesel güçlere karşı kendilerini korumuşlardır.

Hun döneminin sona ermesi ve Göktürk olarak tabir ettiğimiz Türk Birliğinin oluşmasıyla ortaya çıkan Büyük Türk Federasyonu döneminde sahip oldukları beylik Türk Birliğine İlhak edilmiştir. 680 yılına gelindiğinde Asyadaki Türk Birliği yeniden kuruluyordu.

Göktürk Devletinin 657’de tamamen yıkılmasıyla Çin boyunduruğuna giren ve Türklerin 23 yıl süren Çin Esareti, 680 yılında ortaya çıkan İkinci Göktürk Devleti (Kutluklar) ile Türk Dünyası kabuk değiştirmeye başlamıştı.

35 yıl boyunca Göktürk hakimiyeti altında kalan Uygurlar, Göktürklerin zaman içerisinde güç kaybetmesiyle isyan ederek 716 yılında tekrar kendi yönetimlerini oluşturdular.

Bu ayrılıktan sonra Göktürklerin giderek zayıflaması ve Göktürklere bağlı olan diğer güçlü kavimler olan Basmıl ve Karluklarında kendilerine katılmasıyla güç kazandılar. 743 yılında kurulan Kağanlığın sol yabguluğu (Doğu yabguluğu) Basmiller, sağ yabguluğu (Batı yabguluğu) Karluklar tarafından idare edilmekteydi.

Uygurlar, yeni kağanlık döneminde Göktürklere karşı birlikte hareket ettikleri Basmıl ve Karluk boylarıyla mücadele içerisine giriştiler. Bu mücadeleyi kazanan Uygurlar, Basmıl ve Karluk boylarını mağlup ederek kağanlığın yönetimini ele geçirdi.

Uygurlar, bu döneme kadar Dokuz Oğuzlar olarak anılmaktaydı. Dokuz Oğuzlar dokuz ayrı oğuz boyundan meydana gelmekteydi. 744’deki bu mücadele neticesinde Basmil ve Karluk boylarınıda kendilerine katarak toplamda 11 boya ulaştılar. Daha önceki birliklerinin adı olan Dokuz Oğuz ifadesi, iki yeni boyunda katılımıyla Uygurlar (Akraba ve müttefikler) olarak geçmeye başlamıştır.

Uygurlar, Çinlilerle yaşadıkları etkileşim sonucunda Maniheizm dinini benimsemişlerdir. Bu din savaşmayı ve et yemeyi yasakladığı için tarımsal üretime başlamışlar ve buna bağlı olarak yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti olmuşlardır.

Mimarisi gelişmiş olan bu devlet çivicilik sanatında bir hayli gelişmiştir. Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.

İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılar’la mücadele etmişlerdir.

18 harfli Uygur Alfabesine sahip olup hareketli matbaayı kullanmışlardır. Tore adındaki devlet kanunlarını yazılı hale getirmişlerdir.

Uygurların sonunu getiren şey ise Çinlilerin Türklere bulaştırdığı Maniheizm dini olmuştur. Bu din Uygurları sanat ve ticarette geliştirmiştir lakin dinlerinde, savaş tamamen yasak olduğu için tarihi boyunca savaşçı olan Türklerin savaşçı kişiliklerini kaybetmelerini sağlamıştır. Böyle olunca Uygurlar askeri yönden çok güçsüzleşmiştir.

Devlet otoritesi kaybolan Uygurlar, kurdukları muazzam medeniyetin yıkılmasıyla geniş kütleler halinde göç etmeye başladılar.

Bu yoğun göç hareketlerinden Kansu bölgesine göç eden Uygur topluluklarına "Sarı Uygurlar", Turfan bölgesine göç edenlere ise "Turfan Uygurları" ünvanı verilmiştir.

Türk (Karluklar) ve İslam Ordularının müttefik olarak katıldıkları ilk savaş. Çok önemli sebep ve sonuçları barından bu savaş, özellikle Türklerin İslam'a katılmasına da hız vermiştir.

751 yılına gelindiğinde, hem İslam Tarihi hem de Türk Tarihi için çok önemli bir savaş meydana geldi. Tarih kayıtlarında Talas Savaşı olarak geçen bu mücadelede Asyanın içlerine ilerlemek isteyen Araplar Çine kadar ilerlemişti. Tarihin bu ilk Arap-Çin savaşı, aynı zamanda Araplar ile Türklerin ilk teması niteliğini taşıyordu. Bayan Çur, bu savaşta Arap’ları destekleyerek kendisine bağlı olan Karlukları Arap ordusuna yardıma göndermiştir. Araplar, bu savaşta muhakkak ki Karluklarında yardımı ile Çin’i ağır bir mağlubiyete uğratarak Çin’i asyanın içlerinden çekilmeye mecbur bıraktı. Uygurlu halkı Turfan bölgesindeki Karaşar-Beşbalıg şehirlerine göndererek burada nüfuz kazanmayı amaçlayan Bayan Çur, Çin’in Talas savaşını kaybetmesiyle neticesinde iç asya ve Turfan bölgesinden tamamen çekilmesiyle bu bölgeye tamamen hakim hale gelerek Turfan bölgesindeki tarım ve ticaretin ev sahibi oldu. Çin’inde bölgeden çekilmesi ve Çin tehdidinin ortadan kalkması Uygurların, tarım ve ticaret ile ilgilenerek refah seviyelerini yükseltmesine olanak sağlamıştır. Uygurlar, böylece ticaretin bir gereği olarak şehir yaşantısına geçerek yerleşik düzende yaşamaya başlamışlar, refah seviyelerinin yükselmesiyle de eğitim, sanat ve kültüre daha çok zaman ayırmışlardır. Bu nedenle Türk tarihinde şehir hayatına ilk geçen toplum Uygurlar olmuştur. Çin, Talas savaşındaki ağır mağlubiyetten sonra iç karışıklıklar yaşamaya başladı.

Avar Türkleri, Şarlman'a yenildi.
791 yılında Slovenlerin, Hırvatların da dahil olduğu Frank ordusu, Avarlara karşı büyük bir saldırı düzenledi. Prens Pipin, İtalya'daki ordusuyla saldırıya geçti... Avarlara ait kaleleri zaptetti. Şarlman komutasındaki asıl Frank ordusu ise Tuna boyunca ilerleyerek... Regensburg'da gerçekleşen savaşta Franklar galip geldi.
Ancak Frank Ordusundaki Saksonlar Avarlara destek olunca durum değişmişti.
Sonuçta; Avarlar artık dağılmaya başlayan devletlerini bir arada tutma çabasına girdi.

Markeli Muharebesi sonrası Bizans'ın Bulgarlara tekrar vergi vermeye başlaması

840'ta Orhun-Yenisey'deki Uygurları yıkan Kırgızlar önce Karahıtay ve ardından da 13.yüzyılda Moğolların hâkimiyetinde yaşamışlardır. Timurlular dönemine ait haklarında bir bilgi bulunmamaktadır. 16 yüzyılda ise başlarında Cengiz soyundan Halil Sultan'ın bulunduğu bilinmektedir.

Kırgızların kâvmî teşkilâtı, bugünkü şeklini 17. yüzyılda almıştır. Bu dönemde Kırgızlar, Sağ ve Sol olmak üzere iki kola ayrılmışlardı. Kırgızlar, Sayan bölgesinde oturdukları eski zamana ait uruğ (kabile) adlarını korumakla beraber diğer Türk toplulukları ile de kaynaşmışlardır. Meselâ bunlardan, devlet tecrübesi olmayan bazı Altay ve Yenisey Türkleri, Kalmuklar ile karışarak Oyrat adıyla anılmışlardır. Umumiyetle Kazak hanlarının hâkimiyetleri altında yaşayan Kırgızlar, onlarla birlikte, 17. yüzyılın sonlarında Moğol asıllı Kalmuklara karşı savaşmışlardır. Kalmuklar ile olan savaş, dünyanın en uzun lirik destanı olan Kırgızlarıin millî destanları Manas'ın oluşmasını sağlamıştır.

Hokand Hanlığı'nın kuruluşunda Özbekler yanında Kırgız ve Kazaklar da yer almıştır (1710). Orta Asya'da Kalmuk istilâsı Kazak ve Kırgızları yıpratmış, Rusya ve Çin bundan faydalanarak onları boyunduruk altına almaya çalışmıştır. Sovyet döneminde Bişkek merkez olmak üzere Karakol bölgesi, Fergana ve Hokand'ın bazı bölgeleri ile Oş ve Pamir'in kuzeyini içine alacak şekilde Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur.

Bu devlet 1991 yılında diğer Türk Cumhuriyetleri ile birlikte bağımsızlığını ilân ederek Kırgızistan Cumhuriyeti hâlini almıştır.

Karahanlılar, 9.yy'dan 13.yy'a kadar yaşamış, Türk Tarihinin orta asyadaki temsilcisi olmuş, İslamiyeti kabul ederek ilk Müslüman Türk Devleti olmuşlardır.

Türk Devletlerinin Asya'nın içlerine yayılması ve tüm Asya'nın Türk Yurdu haline gelmeye başladığı dönemde Orta Asya iki büyük Türk devletine ev sahipliği yapıyordu. Büyük Göktürk Devletinin yıkılmasıyla küllerinden vücut bulan Uygurlar ve tarihleri boyunca itaat etmeyen, Türk Devletlerine bile boyun eğmeyen, zaman zaman hakimiyet altına girmişse de bunu kabullenemeyen ve sonunda kendi Devletlerini kuran Karluklar.

Uygurlar Manihaizm inancıyla zayıflayıp diğer bir Türk boyu olan Kırgız’ların Süvarilerle donanmış istilacı ordularına yenilince devletsin kalan Uygurlu Türk Boyları yeniden Gök Çatı altında bir medeniyet inşa etmeye teşebbüs ettiler. Büyük bir cengaver ve saygın bir lider olan “Arslan Kara Han”, bu yeni medeniyetin temellerini attı ve Uygurlu tüm Türk boylarının liderliğine geçerek kendisini Türk Dünyasının “Büyük Kağan’ı” ilan etti.

Önce önde gelen Türk Boylarından ÇİĞİL, YAĞMA ve TUHSİ boyları Kara Han’a biat etti. Bu büyük birlikteliğe Karluk Devleti de katılarak Arslan Kara Han’ın liderliğini kabul ettiler. Türk Coğrafyasında yaşayan diğer büyük ve küçük boylarda Kara Han’ın büyük kağanlığını kabul ederek Büyük Karahanlı Devletini kurdular.

Türk Kültüründe her yön bir renk ile tasvir edilirdi. KARA Kuzey, KIZIL Güney, GÖK Doğu, AK Batı olarak anılırdı. Arslan Kara Han kendi unvanını Devlet İsmi olarak belirledi ve Türk Coğrafyasının kuzeyinde vücut bulan bu hareketin adı da, liderinin unvanı gibi KARA oldu. Artık Bozkırlar 370 Yıl Türkleri bu unvanla anacaktır.

1042 yılında Karahanlılar Devleti Doğu ve Batı olmak üzere ikiye bölündüler.
• 1042-1212 Batı Karahanlı Devleti
• 1042-1211 Doğu Karahanlı Devleti
• 1042-1212 Fergana Karahanlı Devleti

1211 yılında Doğu Karahanlılar Karahıtay Devletinin hakimiyetine girdi.

1141 yılında Batı Karahanlı Devleti, Karahıtaylar'ın istilasına uğrayınca, Fergana'da merkezi Özkend olmak üzere müstakil bir Karahanlı devleti kuruldu. İlk hükümdarı, Gelâleddünye ve'd-dîn Hüseyin bin Hasan olup, Fergana kağanları, Türkçe Tuğrul Kara Hakan unvanını taşırlardı. Unvanlarında Türk kelimesi de kullanan Fergana Kağanlığı, 1211 veya 1212 senelerinde, Muhammed Harezmşah'ın tâbiiyetine girdi. Doğu Karahanlının otorite boşluğu sebebiyle Fergane havzası ve Kaşgar çevresi bir süre Karahanlı sülaleleri tarafından bağımsız yönetildi. Ama Selçuklu daha sonra da Karahitayların egemenliğinde Fergana Karahanlıları yok oldular.

Sarı Uygurlar, göç hareketinin sürdüğü 7 yıl boyunca varlıklarını zor şartlar altında sürdürmeye çalışmış, nihayetinde 847 yılında Kansu bölgesine yerleşerek KanChou (Kansu) Uygur Devletini kurmuşlardır. Yeniden özgürlüklerine kavuşma ümidiyle kurulan Kansu Uygur Devleti, Çin'e yakın bir coğrafyada bulunmaları ve yeterince güçlü olamamaları nedeniyle tek başına varlıklarını kabul ettiremeyip Çin'e bağlı bir Yarı Bağımsız devlet olarak varlıklarını sürdürdüler. 907 yılına kadar Çin'in Tang hanedanlığına bağlı olan Sarı Uygurlar, 940 yılına kadar Çin'e bağlılığını sürdürerek varlıklarını devam ettirdiler.

Askeri bakımdan ciddi bir varlıkları bulunmayan Sarı Uygurlar, yarı bağımsız devletleri ile yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktaydı ancak bulundukları coğrafyadaki güç dengeleri Uygurlar'ın karşı koyamayacağı kadar yoğundu. İlk tam bağımsızlık teşebbüslerini, 911 yılında Çin Hanedan adayını kuşatarak gerçekleştirseler de bu kısa süreli başarı tam bağımsızlıklarına kavuşmalarını sağlayamamıştır. 940 yılına kadar Çin'e bağlı kalan Sarı Uygurlar, 940 yılında bölgedeki diğer bir güç olan Kıtanların, 1028 yılında Tangut'ların, 1226 yılında ise moğolların hakimiyeti altına girmişlerdir. Uygur devletinin yıkılmasından sonra varlıklarını tek başına sürdüremeyen Sarı Uygurlar, bugün Çin'in Sincan Özerk Bölgesi'nde varlıklarını sürdürmeye devam etmektedirler.

Lebenium savaşı, peçeneklerin ortadan kalkışı.

Tolunoğulları'nın Abbasi halifesine bağlı kalarak Mısır, Suriye, Filistin ve Irak'ın kuzeyine egemenlikleri

• Liang Şa-T'o Türk Devleti,
• Tana Şa-T'o Türk Devleti,
• Tsin Şa-T'o Türk Devleti

Ch’u-mi Türkleri, Şato Türklerinin daha batısında ve Urumçi dolaylarında idi. Şato Türkleri, bir süre Çin’in eyaleti olacaktı.
ms.654’te Ch’u-yüeh Türklerinin yurtları, Çin’in Chin-man Vilayeti olmuştur. Chin-man kenti, Cimsa kenti (Chi-mu-sa) ile birleşiktir. Baş-Balıg bölgesinin bu önemli kentlerinde Şato Türklerinin soylu bey boyları yaşardı. Bu beş boydan üçü daha sonra Çin Sülalesinden üçünü oluşturmuştur.

658 yılında Çinliler, burada yeni bir yönetim kurarak Şato Türkleri için bir eyalet oluşturdu. Chin-man kendi bu eyaletin başkentidir. Bu kent, Göktürkler döneminde de kuşkusuz vardı; ancak o dönemdeki adını bilemiyoruz. Sha- t’o’lar, Batı Gök-Türk ülkesinde doğan boylardan biridir.

Batı Gök-Türk Devleti 630 yılında Tung Yabgu’nun ölümü üzerine iç karışıklığa sürüklenmiştir. İşte bu esnada Sha-t’o’lar Tanrı Dağları havalisinde Wu-sun’ların eski topraklarına hüküm sürüyorlardı. 630’lardan sonra bir kısım Ch’u-yüeh boyları Batı Gök-Türk Kağanlarından Aşina Mi-che’nin peşinde Çin’e gelirler. Bir kısmı ise Batı Türkleri içinde az çok güçlenen İ-pi Tulu Kağan ve Aşına Ho-lu yönetiminde kalırlar. Bu bir kısım Sha-t’o, T’ang hanedanına isyan ederek Ho-lu’ya destek verirler ancak yenilerek T’ang hizmetine girerler ve 659’dan sonra Sha-t’o’lar, T’ang hanedanının diğer Türk boylarına karşı savaşkan öncü birliği olurlar. 712 Senesinden sonra bağımsızlaşan Sha-t’o’lar, T’ang etkisinden çıkarak Tibet hizmetine girerler.

Sha-t’o’lar 808 senesinde Tibetlilerle araları bozulduğundan, Ötüken bölgesine kaçmışlar, ancak orada da fazla kalamayarak Çin’e sığınmışlardır. Çinli kumandanlar bunları kuzey hudutlarını korumakla görevlendirerek, Ordos’un kuzeyinde Ling-Chou civarına Yen-Chou’ya yerleştirmişlerdir. Zamanla bir kısmı Alaşan Dağlarının batısına giden Sha-t’o’ların asıl büyük kısmı ise Ordos’un kuzey doğusuna doğru kaymışlardır. 874’ten itibaren ardı ardına gelen sarsıcı isyan dalgalarında, Sha-t’o’lar, T’ang Hanedanına hizmet etmişler ve yaptıkları hizmetlerle onun 907 senesine kadar yaşamasını sağlamışlardır.

Ancak 907 senesinde eski isyancılardan Chu-wen, T’ang Hanedanını yıkıp Sonraki Liang Hanedanını kurunca Sha-t’o’lar mücadeleye girişmişler ve başarılı olarak 923’ten 951 arasında Çin’de Sonraki T’ang, Sonraki Ch’in, Sonraki Han Sülaleleri ile 951-979 arasında hüküm süren Kuzey Han (Pei-Han) Krallığını kurmuşlardır.

Yıkılan Uygur Devletinin Kırgız istilalarından kaçarak bölgeye dağılan topluluklarının bir kolu Kansu bölgesine doğru göç ederken diğer bir kolu da Turfan-Karaşar-Beşbalıg-Kuça-Hami şehirlerine doğru göç hareketi başlatmışlardı. Yerleşik düzene geçmiş olan Uygur toplulukları, Turfan bölgesinde küçük şehirler kurarak ticaret yapmaya ve yaşamlarını kendi yönetimleri altında sürdürmeye çalıştılar ancak başarılı olamadılar.

911 yılına kadar Çin gölgesinde yarım bağımsız olarak yaşayan Turfan Uygurları, 911 yılında Kansu Uygurlarının Çin Hükümdar adayını kuşatması ve Çin ile giriştiği mücadelede üstünlük kazanması ile kendi bağımsızlığını ilan ettiler.

Uygurlar bu tarihten sonra ciddi bir varlık gösteremeseler de varlıklarını koruyarak tarih sahnesinde kalmaya devam ettiler. Gerçek anlamda bir askeri güce sahip hale gelemeyen Turfan Uygurları, bulundukları coğrafyada büyük bir güç haline gelen Müslüman Karahanlı devletinin baskılarına maruz kalarak güçlü bir devlet haline gelemediler. Uygurlar, Karahanlı dönemine kadar ağırlıklı olarak Budizm, Hristiyanlık ve Maniheizm dinine itibar etmekteydi. Karahanlı'lar döneminde başlayan ve Kargaş bölgesinden yayılan Müslümanlık hareketi ile birlikte Müslümanlaşmaya başlayan Uygurlar, zaman içerisinde diğer dinlerine itibar etmeyerek Müslümanlığı kabul etmişler ve günümüze kadar bu inanışlarını korumuşlardır.

Çin ve Karahanlıların baskıları altında varlıklarını devam ettiren Turfan Uygurları, 12. yy. itibariyle Moğol kökenli Kara Hıtaylara bağlanmış, sonrasında ise Cengiz Han döneminde Moğollara bağlı kalmıştır. Cengiz Han'ın istilaları döneminden sonra orta asyaya dağılan Turfan Uygurları, kültürlerini diğer toplumlar içerisin karışarak küçük parçalar halinde olsa bile halen devam ettirmektedirler.

Çin'in kuzeyinde Göktürk soyundan gelen Şato Türklerinin Hou Tang hanedanını kurması

Bir başka Türk kökenli haneden Akşitler'in Mısır'da iktidarı ele geçirmesi ve Suriye, Filistin, Hicaz ile Sudan'ın kuzeyine egemen olması.

Gazne Devleti'nin kurulması, Türk egemenliğinin Afganistan ve Pakistan'a yayılması

Gazneliler Devleti hükümdarı Gazneli Mahmut (2 Kasım 971 Buhara - 30 Nisan 1030 Gazne). Gazneliler Devletinin kurucusu Sebük Tigin'in oğludur.

998 yılında Gazneli Devleti’nin hükümdarı olan Sultan Mahmut, “Sultan” unvanını kullanan ilk Türk hükümdardır.
Karahanlılar ile bir antlaşma yapıp kuzey cephesini emniyete aldıktan sonra, Hindistan’a İslamiyet’i yaymak için tam 17 adet sefer düzenlemiştir.

Rivayetlere göre Gazneli Mahmut verem hastalığından vefat etmiştir.

(22 Ağustos 980, Afshona, Özbekistan - 22 Haziran 1037, Hamedan, İran ) Tam adı: Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn al-Ḥasan ibn ʿAlī ibn Sīnā
Buhara yakınlarındaki Afşana kentinde dünyaya gelen ve "Modern Tıbbın Babası" olarak bilinen İbn-i Sina, Batı'da Avicenna adıyla tanınmaktadır.
İbn-i Sina, 19 yaşında doktor unvanını almıştır. İbn-i Sina'nın en önemli eseri “El-Kanun Fi't-Tıbb” kitabında tıbbın genel ilkeleri ve bitkisel ilaçlar üzerine önemli bilgiler yer almaktadır.
Felsefe, matematik, astronomi, fizik, kimya, tıp ve müzik gibi bilgi ve becerinin muhtelif alanlarında seçkinleşmiş olan İbn-i Sînâ, matematik alanında matematiksel terimlerin tanımları ve astronomi alanında ise duyarlı gözlemlerin yapılması konularıyla ilgilenmiştir. Mantık, fizik, geometri, astronomi, matematik, müzik, metafizik konularında “Kitabu'ş-Şifa” adında dönemin en kapsamlı ansiklopedisini kaleme almıştır.

Her yıl Ağustos ayının 3 haftası çeşitli etkinliklerle İbn-i Sina haftası olarak kutlanır.
Bu haftada düzenlenen etkinliklerle gelecek nesillere de ünlü ve bir o kadar da önemli bilim adamımıza sahip çıkılması hedeflenmektedir.

Babası : Mikail
Annesi : ?
Doğumu : 993
Vefatı : 1063
Saltanatı : 1040-1063

Büyük Selçuklu Devleti'nin Kurucusu.
1055 yılında Tuğrul Bey, Bağdat'ı Şîî Büveyh oğullarından kurtardıktan sonra siyasi gücü eline aldı. Böylece Abbasiler İslam dünyasındaki güçlerini Selçuklu Türklerine bıraktılar.

Selçuklular ile Gazneliler arasında yapılan Dandanakan Savaşı, Selçuklunun galibiyeti ve Tuğrul Beyin Selçuklu Sultanı olması ile sonuçlandı.

Bu savaş ardından önce Horasan, daha sonra tüm İran ve ön Asya fethedildi.

Bizans-Gürcü ittifakını Pasinler Muharebesi'nde mağlup eden Selçukluların Doğu Anadolu'ya girmesi

(973 - 1048) Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.

Selçukluların Bağdat'ı fethederek Abbasiler'i egemenliği altına alması

1055 yılında Tuğrul Bey, Bağdat'ı Şîî Büveyh oğullarından kurtardıktan sonra siyasi gücü eline aldı. Böylece Abbasiler İslam dünyasındaki güçlerini Selçuklu Türklerine bıraktılar.

Halife, Tuğrul Bey'i Bağdat'a davet eder. Tuğrul Bey 17 Ocak 1055 de davete icabet eder. Halife, El-kaim bi-Emrillah Selçuklu sultanı Tuğrul Bey'i, dünya hakanı ilan eder.

Babası : Çağrı Bey
Annesi : ?
Doğumu : 1033
Vefatı : 1072
Saltanatı : 1063-1072

Selçuklu Hükümdarlarının en meşhuru, en kahramanı ve Anadolu kapılarını Türklere açan yiğit sultan.

Sultan Tuğrul 1063 yılında 70 yaşında iken öldü. Evlâdı olmadığından yerine kardeşi Çağrı Bey’in büyük oğlu Süleyman, Vezir Amid’ül Mülk Kundurî’nin oldu bittisi ile tahta çıkarıldı. Horasan Valisi Alparslan başkent Rey üzerine yürüyerek ağabeyini tahttan indirip kendini Selçuklu Sultanı ilân etti. Vezir Kundurî’yi de azlederek yerine Nizam’ül-Mülk’ü bu makama getirdi. 1072 senesinde Maveraünnehir bölgesine sefere çıkan Sultan Alparslan, ele geçirdiği Yusuf adlı bir kale komutanı tarafından hançerlenerek şehit oldu, yerine oğlu Melikşâh Selçuklu tahtına geçti.

ANİ KALESİ ve KARS'IN FETHİ
Bizansa bağlı, surlarıyla meşhur Ani Kalesi ile Kars ve çevresi Sultan Alparslan tarafından 16 Ağustos 1064’de fethedildi.
Selçukluların Ani Kalesini fethederek Ermeni-Gürcü direnişini kırması.

Macarlar Hıristiyan oldular.

1070 tarihinde İstanbul’da yapılan ve Bizans İmparatoru Michael VII Doukas tarafından Macaristan Kralı Géza’ya armağan edilen Taç, bir anlamda Macarların Hıristiyan oluşlarını simgeler.

Fakat Taç üzerinde “Kral Geza”’nın resminin etrafındaki yazı çok ilginçtir.
Şöyle yazar: “TÜRKLERİN SADIK KRALI GEZA” “Geovitzas pistos krales Tourkia" – “Geza true king Türkie”

Selçuklular tarafından 1071’de ele geçirilen Kudüs, Hıristiyan toplumunda özellikle XI.yüzyıl ile süregelen Haçlı Seferleri sırasında hedef haline gelmiştir. Haçlı Seferleri’nin başlaması ile Hıristiyan dünyasındaki Yahudi düşmanlığı siyasi, iktisadi ve sosyal etkileri ile birlikte daha da şiddetlenmiştir.

Saygınlığını yitirmeye başlayan kilise, politik isteklerini yönlendirmek için Hz. İsa’nın içinde yattığı kutsal lahdin kurtarılması gerekliliği gibi dini gerekçeler öne sürerek etkinliğini korumaya çalışmıştır.

1099’da Papa II. Urban’ın çağrısı üzerine Avrupa’dan kutsal toprakları kurtarma inancıyla gelen Haçlılar, Kudüs’ü ele geçirerek burada Kudüs Latin Krallığı’nı kurmuşlar, Hıristiyanlığı yaymaya uğraşmışlardır.

Selçuklu Sultanı Alparslan'nın Doğu Roma İmparatorluğuna karşı kazandığı bu zafer ile, Anadolunun kapıları Türklere sonuna kadar açıldı.

Sivas'ta Danişmentliler Beyliği'nin kuruluşu (Büyük Selçuklulara bağlı)

25 Ocak 1072 tarihinde Kaşgârlı Mahmut tarafından yazılmaya başlanan, Türk kültürün ilk Türkçe dilinde yazılan sözlük eseri olan Divânu Lügati’t-Türk 10 Şubat 1074’te tamalandı.

Başkenti İznik olan Anadolu Selçuklu Devleti'nin kuruluşu (Büyük Selçuklulara bağlı).
Selçuklu hanedanından Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Marmara Bölgesi'ndeki askeri faaliyetleri sonunda İznik'i alarak Anadolu Selçuklu Devleti'ni 1075 yılında kurmuştur.

(1017-1077) Karahanlılar Devleti döneminde yaşayan Yusuf Has Hacib, Balasagun şehrinde 1017 yılında doğdu. “Has Hacib” unvanını almadan önce “Balasagunlu Yusuf” olarak tanınıyordu. Onu bütün dünyaya tanıtan ünlü eseri Kutadgu Bilig’i 50 yaşlarında yazdı. Yazdığı bu ölümsüz eseriyle 1070 yılında Kaşgar’a gelerek Karahanlı hükümdarı Uluğ Kara Buğra Han’a kitabını takdim etti. Kendisi de edebiyat ve sanat meraklısı olan Uluğ Kara Buğra Han, sarayda kitabı okuttuktan sonra Balasagunlu Yusuf’a “Uluğ Has Hacib” unvanını verdi. Karahanlı Devleti’nin baş vezir yardımcılığı ile taltif edilen Balasagunlu Yusuf, baş vezir yardımcılığı sırasında Yusuf Has Hacib olarak ün yaptı. Yusuf Has Hacib 1077 yılında vefat etmiştir. Kabri, Çin işgali altındaki Doğu Türkistan’ın en önemli şehirlerinden birisi olan Kaşgar’da bulunmaktadır.

Kilikya Ermeni Krallığı, 1080-1198 arası Beylik ve 1198-1375 arası krallık olan Çukurova bölgesinde bulunan bir devlettir.

Bölgedeki Ruben I adında olan bir Ermeni beyi tarafından Bizans İmparatorluğundan aldığı toprak üzerine kurulmuştur ve zamanla daha geniş bir alana yayılmıştır. Leon I devletin ilk kralı olmuştur.

Devletin başkenti Tarsus ve Kozan civarında ki Sis kenti olmuştur.

İlk Türk Amiralidir.
Çaka Beyliği'nin Ege kıyılarında donanma inşası ile Türk Deniz Kuvvetleri'nin kuruluşu.
Türklerin ilk deniz savaşı kabul edilen Koyun Adaları Deniz Savaşını Bizanslılara karşı kazandı. İzmiri fethederek İzmir Beyliğini kurdu ve Egede ki tüm adalarla birlikte Anadolu kıyılarını hakimiyetine aldı.
Bizans donanmasını çok kere imha eden Çaka Bey, Bizans ile Selçuklunun yaptığı bir anlaşma gereği I.Kılıçarslan tarafından misafir edilirken öldürüldü.

Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu vefat etti (d. ?)

Bizans entrikası ile Kuman Türklerinin Peçenekleri yenmesi ile Peçenekler tarihten silinmiştir. Kumanların komutasında ki Bizans ordusu, Peçeneklerin tümünü, kadın çocuk ayırmadan ve geriye hiç kimse bırakmadan kılıçtan geçirmiştir.

Bu savaşın sonucu olarak, müttefikini kaybeden Çaka Bey Devleti'de ortadan kaldırıldı.

Babası : Süleyman Şah
Annesi : ?
Doğumu : ?
Vefatı : 13 Temmuz 1107
Saltanatı : 1092 - 1107

Türkiye Selçuklu Devleti' nin kurucusu, Kutalmışoğlu Süleyman Şah' ın oğlu ve İkinci Türkiye Selçuklu Sultanı.

Asıl adı Ebu Ali el-Hasan et-Tusi olan ünlü devlet adamı Nizam’ül Mülk Gazneli Devleti’nin Horasan valisinin yanında başladığı devlet hizmetine Büyük Selçuklu Devleti zamanında Sultan Alparslan ve Sultan Melikşah dönemlerinde vezirlik yaparak en üst seviyede yönetici olarak devam etti. Nizamiye medreselerinin kuruluşunda önemli rol üstlendi. Hatta Bağdat’ta ki Nizamiye Medresesinin başına İmam Gazali’yi getirmiştir. Batınilerle hem siyasi hem de fikri mücadeleye önem verdi. İsfehan-Bağdat yolu üzerinde Hasan Sabbah’ın fedaisi olan bir genç tarafından 14 Ekim 1092 tarihinde Deylem yakınlarında şehit edildi. Nizam’ül-Mülk’ün Siyasetname adında devlet yöneticilerine yönelik bir de eseri vardır.

Babası : Sultan Alp Arslan
Annesi : ?
Doğumu : 6 Ağustos 1055
Vefatı : 16 Kasım 1092
Saltanatı : 1072-1092
Büyük Selçuklu Sultanı.
1072 yılında babası Sultan Alparslan'ın ölümü ile Sultan olan Melikşah, 1092 yılında henüz 38 yaşında iken, Haşhaşiler tarafından zehirlenerek öldürüldü. Büyük Selçuklu Devleti'nin iç karışıklıklara sürüklenmeye başladı.

Kılıç Arslan (1079-13 Temmuz 1107) Anadolu Selçuklu Devleti ve Danişmendlilerin Haçlılar'ı Kastamonu ve Merzifon'da mağlup edişleri

Hısnkeyfa (Hasankeyf) Artukluları (1102 - 1281)
Zaferin sonrasında Türk akıncıları İzmit Körfezi’ne kadar ulaşmış ve Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ağırlıkta olmak üzere fethedilen topraklarda Türk Beylikleri kurulmuştu. Bunlardan en önemlilerinden biri Sultan Alp Arslan’ın kumandanlarından Artuk Bey’in oğulları tarafından kurulan Artuklulardır.

Tuğtekinliler Devleti - HUNLAR

Şam'da Börüoğulları Atabeyliğinin kuruluşu.

Karahıtaylar on ikinci yüzyılda, Orta Asya’da kurulan Moğol devleti.
Hıtay Başbuğu Apaoki, 10. yüzyıl başlarında Çin’in güney bölgelerinde Liao Devletini kurmuş, Kırgızları da hakimiyeti altına almıştı. Aynı kavimden olan Çurçenlerin baskınları neticesinde Liao Devleti çökmeye başlayınca, Yebu Taş, kendisine bağlı aşiretlerle birlikte ayrılarak Moğolistan bozkırlarında Karahıtay Devletini kurdu (1124).
Çevresine topladığı kuvvetlerle Türkistan üzerine yürüyen Yebu Taş, Kaşgar önlerinde Doğu Karahanlı Hükümdarı Ahmed Hana yenildi (1128).
Bundan sonra Karahıtaylar, Kırgız topraklarını geçip Gügeçek bölgesinde İmel şehrini kurup başkent yaptılar. Doğu Karahanlıların başkentleri Balasagun’u, peşinden de Kaşgar ve Hotan şehirlerini alarak bu devleti kendilerine bağladılar (1130).
Balasagun’u merkez yaptılar. Maveraünnehir ve Horasan’a saldırılar düzenlediler. Batı Karahanlıları yenip, Semerkand’ı ele geçirdiler (1137).
Harezm Hükümdarı Atsız’ı haraca bağladılar. Büyük Selçuklularla Katvan Savaşını(1141) yapıp Sultan Sencer’i ağır bir mağlubiyete uğrattılar. Hakimiyetlerini geniş bir sahaya yaydılar. Fakat batıdan Müslüman emirler, doğudan Moğolların baskıları sonunda Karahıtay Devleti sarsıldı. Özellikle son Karahıtay Hükümdarı Cilugu döneminde (1178-1211), Müslümanlara baskının arttırılması çöküşü hızlandırdı. Nayman Devletinin kurucusu Küçlük Han, Balasagun’u ele geçirip, Cilugu’yu tahttan indirerek, Karahıtayları hakimiyeti altına aldı(1200).
Naymanların Cengiz Han tarafından ortadan kaldırılması üzerine, Cilugu, Karahıtayların başına geçip devletine bağımsızlığını tekrar kazandırdı (1205).
Karahanlı Hükümdarı Osman’ı ayaklanmaya teşvik eden Harezmşah Muhammed’in ordusunu yenip ayaklanmayı bastırdı(1207).
Müslümanlara baskının iyice arttırılması, Müslüman emirlerinin Harezmşah Muhammed’in etrafında toplanmasına sebeb oldu. Güçlenen Harezmşah, Balasagun’u ele geçirip, esir aldığı Karahıtay hükümdarını öldürdü. Devlete de son verdi. Karahıtay ahalisinin bir kısmı Müslüman oldu. Bir kısmı da Moğolistan’a göçüp Cengiz Han’a katıldı. Göçebe bir hayat tarzına sahib olan Karahıtaylar, kültür ve medeniyet eserleri ortaya koyamamışlardır. Çin yazı ve kültürünü benimsemişler, Çin ünvanlarını kullanmışlardır. Budizme inanan Karahıtaylar, hükümdarlarını“gürhan” ünvanıyla anarlardı.

Musul'da Zengi Atabeyliği'nin kuruluşu ve Zengiler'in 1174'e kadar Haçlılar'la mücadelesi.

Atsız b. Muhammed Harzemşah Devleti hükümdarı oldu.

Son Selçuklu Sultanı, Sultan Sencer Katvan'da Kara-Hitaylılara yenildi.
Batı Karahanlıları Kara-Hitay hakimiyetine geçti.
Katvan Muharebesi'nde Karahitaylar'a mağlup olan Büyük Selçuklu Devleti'nin çöküşe geçmesi.

Erbil'de Beyteginliler Atabeyliğinin kuruluşu

Türkiye Selçukluları 2.ci Haçlı Ordusunu dağıttı.

Sultan Sancar Oğuzlara esir düştü. Ölüm tarihi ve yeri: 8 Mayıs 1157, Merv, Türkmenistan

1037 Yılından beri devam eden Selçuklu Devleti, 1157 yılında sona erdi.
Büyük Selçuklu Devleti'nin dağılmasıyla Gazne ve Afganistan'ın tekrar Gurlular'ın eline geçmesi

Adını Devletin kurucusu olan Selahaddin Yusuf bin Eyyüb’ün babası olan Necmeddin Eyyüb’den alan Eyyubi Devleti 1171 – 1462 yılları arasında Mısır’da kurulan bir devlettir. Zengi Devleti'nde komutanı olan Selahaddin Eyyubi’nin daha sonra bağımsızlığını ilan etmesiyle tarih sahnesine çıktı. Selahaddin'in hayatta bulunduğu sürede, büyük bir Türk-İslam devleti özelliğini gösteren Eyyübi hanedanı, Selahaddin'in ölümünden sonra, oğulları ve kardeşleri arasında paylaşılmıştır. Mısır'daki son Eyyübi hükümdarı Turanşah, Türk Memlük komutanlarından Aybeg tarafından ortadan kaldırılmıştı (1252). *** BAALBEK EYYÜBİ DEVLETİ, HALEP EYYÜBİLERİ DEVLETİ, HAMA EYYÜBİLERİ DEVLETİ, YEMEN EYYÜBİ DEVLETİ, CEZİRE EYYÜBİ DEVLETİ, KEREK EYYÜBİ DEVLETİ, HUMUS EYYÜBİLERİ DEVLETİ, ŞAM EYYÜBİLERİ DEVLETİ, HISN-I KEYFA EYYUBİ DEVLETİ

Bizansın Türklere karşı gücü kırılmış ve Türkler, bu galibiyetin ardından Batıya doğru ilerlemelerine hız vermiştir. Anadolu'nun Türk Yurdu olduğu kesinlik kazanmıştır.

Moğol-Türk Devletidir.

Temuçin, Kirayitler ve diğer bir Moğol kabilesi olan Naymanlar üzerine yürüyerek onları da egemenliği altına aldı. Bu başarılardan sonra 1206’da toplanan kurultay kendisine Cengiz unvanını verdi.

Karluk ve Uygur Türkleri’ni de egemenliği altına alan Cengiz Han, Çin seferi hazırlığına başladı. Cengiz Han, Çin Seddi’ni aşarak dört kol hâlinde Çin’i istila etti. Pekin’i alan Moğol orduları Çin Denizi’ne kadar her tarafı yakıp yıktılar (1216).

Karakurum’a dönüşü sırasında Çin’in bütün zenginliklerini beraberinde götüren Cengiz Han daha sonra Karakıtaylar Devleti’ne de son verdi.

Cengiz Han büyük bir ordu ile Harezm ülkesine yürüdü. Harezmşah Sultanı Alâaddin Muhammed, Cengiz karşısında ağır bir yenilgiye uğradı ve ülkesini kaybetti.

Kıpçak Bozkırı ve İran’ın büyük bir bölümünü fetheden Cengiz Han 1227 yılında öldü.
Cengiz Han daha sağlığında, Türk-Moğol devlet anlayışına uygun olarak, ülke topraklarını oğulları arasında taksim etmiştir. Bu paylaşmaya göre;

Büyük oğlu Cuci, Dest-i Kipçak’in,

Çağatay Türkistan’ın,

Ögeday doğu bölgelerinin ve

Küçük oğlu Toluy Moğolistan’ın hâkimi olacaktır.

Cengiz Han’dan sonra vasiyeti gereği Kurultay Ögedey’i Cengiz İmparatorluğu’nun başına Kağan seçti. (1228). Onun zamanında Kore, Kuzey Çin tamamıyla imparatorluğa bağlandı. 1237-1241 yıllarında Bati seferi ile Kıpçak ülkesi, Rusya ve bütün Doğu Avrupa ele geçirildi.

Ögeday’in ölümünden(1241) sonra Küyük, onun da 1248’de ölmesi üzerine, Mengü ve 1259 yılında ölen Mengü yerine Kubilay Kağanlar işbaşına geçtiler. Arik Buka’yi yenen Kubilay devletin merkezi olan Karakurum’a dönmeyerek Çin’de kalır.

Bu dönemde Cengiz İmparatorluğu Çin Denizi’nden Baltık Denizi’ne kadar bütün Avrasya kıtasını ele geçirdi. Kubilay Kağan, Çin’deki merkezinden ayrılmadı.

Kubilay Han’la beraber imparatorluk dörde ayrıldı ve ayrı ayrı devletler ortaya çıktı.

Kirman Dinarlılar Devleti - HUNLAR

Gurlular Devleti - HUNLAR

Kudüs Selahattin Eyyubi tarafından fethedildi. Kudüs'ün Fethi veya Kudüs Kuşatması, 20 Eylül 1187'de Selahaddin Eyyubi'nin başlatmış olduğu kuşatmadır. Şehri savunan Kudüs komutanı İbelinli Balian'ın 2 Ekim 1187'de şehri teslim etmesiyle sona ermiştir. Kudüs'te yaşayan Hristiyan toplumun şehrin teslim edilmesi ile diğer Hristiyan topraklara göç etmiştir.Kübbetü's Sahra’nın üstündeki haç işaretini kaldırttı. Şehrin restore, mimari ve yenilenmesine çok önem verdi. Mübarek Mescid-i Aksa’ya Nureddin Zenki'nin hazırlamış olduğu minberi hediye etti. Bu minberin işlemesi İslam şaheserlerindendir.

3.ncü Haçlı Orduları Anadoludan geçti.
III. Haçlı Seferi'nde Haçlılar'ın Alman kolunun Konya'yı istilası, Silifke'de Alman İmparatorunun boğulması sonrasında Alman ordusunun dağılması

(1138-1193). Eyyubiler Devleti Hükümdarı Selahattin Eyyubi

Hayatı boyunca Haçlılar'la savaşıp, "Bizim görevimiz Allah'ın adı yüce olsun diye düşmanlarımızla sonuna kadar savaşmaktır.'' demiştir.

1138 yılında Tikrit’te doğdu. Babası Necmeddin Eyyub, Selçuklu emiri İmadeddin Zengi’nin hizmetinde idi. Annesi Selçukluların Harim emiri Şihabeddin Mahmud ibn Tokuş el-Harimi'nin kızkardeşidir.

Hıttin Savaşı'yla 2 Ekim 1187 tarihinde Kudüs'ü Haçlılar'ın elinden aldı. Kudüs’te 88 yıl süren hıristiyan egemenliğine son verdi. Bölgede yaşanan katliamları durdurdu. Hıristiyanların düzenledikleri III. Haçlı Seferi'ni etkisiz hale getirdi. En güçlü olduğu dönemde Mısır, Suriye, Irak, Hicaz ve Yemen etkisi altına aldı. Irak'taki Selahaddin şehri ve Selahaddin Kartalı da onun adını taşımaktadır.

4 Mart 1193 tarihinde Şam’da vefat etti. Mezarı Emeviye Camii haziresindedir.

(1130-1203)

(1136-1206) Otomatik aletleri ilk defa yapan Müslüman Türk alimidir. Cizre bölgesinde doğmuştur. 1136-1206 seneleri arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. Artuklu Türklerindendir. Altı bölümlük Kitab-ül-Hiyel adlı eseri meşhurdur.

Sibernetiğin ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilen El Cezeri'nin Leonardo da Vinci'ye ilham kaynağı olduğu düşünülür.

Avrasyada, 30.000.000 ölüm oldu.

Kölemenler, Mısır'da hükümet süren Türk soyundan gelme hükümdarların bir bölümüne verilen ad. Bu sülaleyi kuranlar, gemilerle Mısır'a getirilip satılan Türkmen köleleridir. Bunlar, Mısır'a iki şekilde gelip yerleşmişlerdir. Biri, Cengiz ordularından kaçabilen Türkmenlerin Irak ve Suriye'de yerleştikten bir süre sonra Mısır a geçerek asker olmaları, ikincisi, Mısır'a köle olarak gönderilmeleridir. Moğollar, Kıpçak gençlerini sürü sürü getirip Venediklilere satarlar, onlar da bu gençleri gemilere satarlar, onlar taraflarına taşırlardı. Güney Asya hanlarıyla beyleri ve Mısır sultanları bu gençlerden mükemmel ordular kurdular Mısır'da hüküm süren Eyyubı sultanlarından Melik Salih de bu Kıpçak Türkmenlerinden birçoklarını satın almış ve Memluk Kölemen adıyla bir hassa ordusu kurmuştu. İlk defa 1250 de bunlardan Ay Bey bir hükümet darbesiyle sultanlığını ilan etti. İlk Kölemen devri onunla başlar. Onlardan üç ayrı sülaleden 28 hükümdar geçmiştir. Zamanları, çok gürültülü geçmiş olmakla beraber içlerinde Mısırın zenginleşmesine hizmet edenler çoktur. Mesela Sultan Calavun, Sultan Baybars ve Sultan Hasan camileri, hala Mısır'ın en kıymetli mimarlık eserleridir. İkinci Kölemenler devri Yavuz Sultan Selim'in Mısır'ı istilasına kadar devam etmiştir.

Türk kökenli kölemen komutanlar tarafından Delhi Sultanlığı'nın kuruluşu

Moğollar Harezm'i işgal etti.

Cengiz Han, tarafından İran fethedildi. Bir süre sonra İlhanlı Devleti kuruldu.

Celaleddin Harzemşah (ö:1231) Hindistan'dan döndü.

Çağatay Hanlığı (1227 -1370)
Cengiz’in ölümünden sonra oğlu Çağatay Han adına Beşbalıg’dan Ceyhun’a uzanan Türkistan’ın tamamını içine alacak şekilde Çağatay Hanlığı kurulmuştur.

Çağatay Hanlığının en parlak dönemi, otuz yıllık istikrarlı bir yönetim gösteren Çağatay soyundan Duva Han (1277-1307) dönemidir. Duva Han’dan sonra gelen hanlar döneminde yine devletin kurulusundan beri süregelen meseleler devam edecektir. Mübarek Şah (1251-1261) Müslüman olan ilk Çağatay hanıdır. Kazan Timur Halilullah Han (1340- 1345)’dan sonra Çağataylar içinde Müslüman olmayan kalmayacaktır.

Başkentin Maveraünnehir ‘de Karşı şehrine nakledilmesinden sonra idarede İslam tesiri iyice artmıştır. Kazan Timur’un ölümünden sonra (1345) devletin dizginleri emirlerin eline geçmiştir. Böylece merkezin gücü büsbütün zayıflamış, basta Çağatay soyundan bir han bulunmakla beraber emirler bunları istedikleri gibi yönlendirmişlerdir. Tuğluk-Timur Han’ın zamanında, hanlık bir ara kendini toparlar gibi olmuşsa da bu durum Timur’un devletini kurmasına kadar (1370) devam etmiştir. Türkistan’ da konuşulan dil Çağatay Hanlığı ile ilgili olarak Çağatay Türkçesi diye anılmaktadır.

Altınordu Hanlığı (1227-1502)

Cengiz Han’ın büyük oğlu olan Cuci’nin oğlu Batu Han (1236-1255) tarafından kurulan bu devlet Berke Han zamanında İslâmiyet’i kabul etti. İslâmiyet Özbek Han zamanında (1312-1340) bütün Altınordu’ya tamamen yerleşti.

Dest-i Kıpçak’ın idaresini üstlenen Cuci’nin 1227 yılında ölmesi üzerine, on sekiz oğlundan en büyüğü olan Orda ile ikinci oğlu Batu, dedeleri Cengiz Han’in yanına giderek han olmak istemişlerdi. Cengiz Han, “orda” adi verilen iki karargâhtan (otağ), altın aksamlı Ak-Orda’yi Batu’ya, gümüş aksamlı Gök-Orda’yi Orda’ya kurdurdu. Böylece ikinci oğul Batu’yu, babası Cuci’den sonra hanlık makamı için tercih etmiş oluyordu.

Ak-orda veya Altın-orda adıyla Batu Han, Doğu Avrupa’ya kadar bütün Dest-i Kıpçak’ın hâkimi olurken, kendisine bağlanan ağabeyi Orda, Gök-orda adıyla, İtil’den İrtis’e kadar olan devletin doğudaki topraklarını yönetmekteydi. Devletin Başkenti Saray şehri idi. Bundan sonra Batu, Sayın Han; Orda ise İçen Han lakapları ile anılacaklardır.

Batu’dan sonra basa geçen kardeşi Berke, İslamiyet’i kabul eden ilk Altın-Orda hanıdır ve devlet en parlak dönemini onunla yasamıştır. (1256-1266).

Özbek Han(1313-1340), zamanında ise İslamiyet resmî din olarak kabul edilmiş ve zaten ordu ve halkının hemen tamamı Türk olan Altınordu Devleti tam bir Müslüman-Türk devleti hüviyetine bürünmüştür.

Ayni dönemde devletin doğu kanadı olan Gök-Orda sülâlesi ortadan kaldırılarak devlet merkezîleşmiştir. Fakat 1369 yılından sonra Cuci’nin diğer oğulları; Togay-Timur ve Siban neslinden gelenler güç kazanmışlardır. Togay-Timur nesli, Altın-orda hanlık makamını ele geçirirken, Siban neslinden gelenler de Bati Sibirya’da hükümran olmuşlardır.

Toktamış Han zamanında (1379-1396) Timur’un darbesi ile sarsılan Altın-Orda Devleti, Küçük Muhammed Han zamanında (1427-1440) bölünmeye başlamış ve nihayet, Şeyh Ahmet Han (1481-1502 ) ile birlikte devlet tamamen ortadan kalkmıştır.