Cumhuriyet Teriminin Kökeni ve Anlamı

Cumhuriyet Teriminin Kökeni ve Anlamı

Cumhuriyet terimi ilk kez Osmanlı Devleti döneminde, belirli bir alan hakimiyetine ulaşan Venedik Cumhuriyetini ve onun yöneticilerini tanımlamak için resmi saray tarihçilerinin ürettiği bir terimdir.

Cumhuriyet sözcüğü Arap dilinde değildir; klasik Arap dilinde böyle bir kelime yoktur. Rahman-rahmaniyet, şeytan-şeytaniyet, halk-halkiyet örneklerinde olduğu gibi, “cumhur” sözcüğünün, Türk diline özgü “-iyyet” eki ile birleştirilmesi yoluyla üretilmiştir.

“-iyyet” eki ile genişletilen “cumhur” sözcüğü, klasik Arap diline nispet edilse de; en erken kullanımının 1400’lerin başı olduğu görülmektedir. Bu sözcüğün anlamına karşılık Arap dilinde kullanılan ifade “cemaat” sözcüğüdür.

Bu çalışmada önerilen semantik yoruma göre bu sözcük, iki ayrı kelimenin birleşiminden oluşmaktadır:

• Arapçadaki (cim-mim-ayın) kökünden “cem olmak, toplanmak, bir arada bulunmak” anlamlarındaki sözcük ile (ayn düşerek);
• (he-vav-ra) kökünden “korkan, zayıf düşen, yıkılan” anlamlarındaki sözcüğün birleşiminden türetilmiştir.

Bu birleşim sonucunda ortaya çıkan sözcük, “zayıf ve korkak insanların bir arada toplanması” anlamındadır.

Bununla birlikte, bu etimolojik yoruma rağmen, modern siyasal anlamıyla cumhuriyet terimi, Osmanlı’nın Batı ile teması sayesinde kavramsallaşmıştır.

Venedik devletinin yöneticisi konumundaki “Doç (Doge)”lar, çok kısıtlı yetkiyle ve muazzam denetimler altında iş görecek şekilde yapılandırılmıştı. Cumhuriyet terimi, Osmanlı döneminde özellikle Venedik yönetim biçimini tanımlamak üzere kullanılmaya başlanmıştır.

Osmanlı Devleti’nde, devlet idaresinin bir şekilde fiilen ya da atfen halkla irtibatlandırıldığı, atama veya seçim gibi veraset-dışı bir usul ile değiştiği hükümet sistemini ifade edecek şekilde kullanımı yaygınlaşmıştır. Osmanlı Devleti tarafından, Venedik’ten sonra, monarşinin olmadığı Hollanda ve İsviçre; 1789’dan sonra Fransa için bu terim kullanılmıştır.

Latince ‘res publica’, res (iş, şey) ve publica (halka ait) sözcüklerinin birleşimidir. Cumhuriyet kavramı Osmanlıca ve Arapçadaki kullanımlarıyla bu kavrama denk düşmüştür (fr. république). Dolayısıyla, “res publica” kamu işi, kamu malı veya kamuya ait iş veya şey olarak tercüme edilir.

Fransa’nın 1798’de Mısır’ı işgaline kadar Arap toplumları tarafından bilinmeyen bu kelimeyi, Araplara Napoleon bu yıllarda kabul ettirmiştir.